Burcu GÖKSÜZOĞLU
● Türkiye savaş şartları, majör merkez bankalarının yeni adımları periyodunda para siyasetinde klasik metotlardan vazgeçti. Türkiye’nin izlediği iktisat siyasetini nasıl buluyorsunuz? Sonuçları sizce nasıl?
Temel bir sorun görüyorum. Bizde Fed’in yaptığının tam zıddını görüyoruz. İdare enflasyon konusunda daha kaygısız ve güya piyasayı da kendi endişesizliğine çekmeye çalışıyor üzere lakin işe yaramıyor. Zira bu enflasyon hem yaşanan bir şey hem data ve sayılarda görünen bir şey, bir de insanları sahiden korkutan bir şey. Münasebetiyle bence evvel bizim Merkez Bankası’nın da en az piyasalar ve beşerler kadar telaşlı olması gerekiyor, enflasyon konusunda. 3 ayda Merkez Bankasının enflasyon beklentisi, çift haneli rakamlardayken 20’lerdeyken 40’lara çıkması ortada bir program olamaz dedirtiyor aslında size. Zira programın çerçevesi içinde, bu türlü hareketler zati pek olamaz. İkincisi program dediğiniz şeyin zati exit’i (çıkış) olur. Yani hangi pahalar hangi kriterlere ulaşıldığında biz bu programdan exit edeceğiz diye biliyor olmamız lazım. Rastgele bir exit de yok. Söylemek istediğim şey şu, ben idarenin yerinde olsam. Eylüle dönsünler, faiz artışlarının devreye sokulmadığı lakin indirimin yapıldığı. Bunu yaptığımız devirdeki kura, faize ve Türkiye’nin o tarihten itibaren 2-3 yıllık muhtemel enflasyon/kur patikasını bir tahayyül edebilsinler. İhracat odaklı gitmeye çalışıyoruz ya biz ve bugün geldiğimiz noktada dolar/TL 16’yı zorluyor. Enflasyon patladı üzücü halde ve daha da üst gidecek üzere gözüküyor. Bu enflasyon dinamiği ve bu kur seviyesi ile bunu bir yerde tutmaya çalışmak zorundalar. Ve bunu heterodoks siyaset yüzünden yani kuru bırakamazsınız burada. Zira kurun denetimi üzerinden giden bir siyaset bu. Kuru tutmak zorundasınız, faizi kötü halde denetim edip bastırmış ve yanlış yere sürüklemiş durumdasınız. Bu türlü bir durumda, kuru bu türlü tutarken enflasyonunuz koptu gidiyorsa, TL gerçek bazda önemli paha kazanıyor aslında. İhracatçıysanız zayıf TL istiyorsanız, bugün Türkiye’de kendinizi eylül ayına ışınlarsınız. İhracatçı için eylüldeki kur enflasyon dinamikleri çok daha uygundu bugünkünden. Cari açık olarak bu sene çok yüksek sayılar gelecek ve infl ow yok. Swap’ı öldürdük, yabancı bırakmadık iki piyasada da. Ki hala kalan yabancı çıktığında darbe vurabiliyor. Onu da gördük bu ortada. Biraz günlük takılınıyor, her gün kimi mikro tahliller bulup gidiyoruz üzere biz. Bunun da külfeti şurada. Aslında her mikro tahlil, bir hususta getirdiğiniz. İlla diğer tarafta tahlil bekleyen bir şeyi daha berbat hale getirir. Yani karar alma/çözüm bulma dediğiniz şey şöyle bir durum değildir. 5 tane sorun var. 1 tanesi tahlil buldum. Geri kalan tıpkı yerde duruyor. Bu bu türlü değildir, iktisatta. Şöyledir; hangi sorunu daha öncelikli görürseniz ona bir tahlil getirirsiniz lakin bilirsiniz ki o diğer bir sorunu daha makûs bir hale getirecek. Lakin buna razısınızdır.
Enflasyonda kur ve TÜFE baskısı var
● Sizce şu anda Türkiye iktisadında hangi sorun daha öncelikli?
Enflasyon, uzak orta enflasyon. 10 tane gelişmekte olan piyasaların 2010 yılından bu yana FX indeksine baktığımızda 2016’nın sonbaharında kopmuş bir tane kur var. Yani 100’den başlayıp 1018’e gelmiş Türk Lirası, ondan sonra en makûs performans gösteren 100’den 372’ye gelen bugün savaşan Ukrayna. Yani bu fotoğraf, olağan bir fotoğraf değil. Bu kur artışının mantıklı bir iktisadi sebebinin olduğu ikna konusunda muvaffakiyet bahtınız sıfır.
● Herkes kendini enflasyona karşı muhafazaya çalıştığı üzere, fiyatlar daha da artacak beklentisiyle şimdiden alacağımı alayım diyor. Bunu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ben 30 yıldır enflasyona takıntılı bir beşerim, en çok onla ilgili çalıştım. Bu enflasyon dinamiği benim gördüğüm en makus enflasyon dinamiği. Daha yüksek seviyeleri gördük enflasyonda lakin dinamik manasında bu kadar kötüsünü görmedik. Kimse 2001 krizinden sonraki enflasyonun aşağı inişiyle mukayese etmesin. Onun aşağı inişi temizdi. Nedenini bulup, temizlemiştik. Mali dinamikleri düzeltmeyi başardık. Bunun tahlili çok daha sıkıntı. Burada kur ve TÜFE baskısı var. Haydi onları hallettik çok acayip bir inertia var geride. Benim derdim enflasyonun kaça çıkacağı değil, inmeye başladığında nerede takılacağı. Bu 60 olmayacak lakin 30-35’e kitlenip kalması facia. Enflasyonun 100’e vurması sonra aşağı gelmesi facia değil. Şu anda Türkiye’de izafî fiyat kaosu var. Enflasyonun ötesinde nispî fiyat kaosu var. Değerli olan fiyatlar değil, nispî fiyatlardır. Bu ne demek, fiyatların nispeten stabil olduğu bir devirde buzdolabının TV’ye nazaran olan fiyatı, 1 haftalık tatilin otomobile fiyatına olan rölâtif fiyatı, isteğiniz üzere bakabilirsiniz. Bu nispî fiyatlar her gün kayıyor, hepsi çok oynak. Enflasyonu aşağı çekebilmek için evvel izafî fiyat kaosunun dinmesi lazım. Ondan sonra enflasyon aşağı çekilmeye başlanmalı. Bu panik ortamında rölâtif fiyatlar mecburen kaos içinde kalıyor. Beşerler bu ortamda alım yapıyor, bu talebi canlı tutuyor. Bu da düzgün bir şey değil. Mesela otomobil yatırım aracı oldu. Bundan ötürü bile bir şeyler yanlış demesi lazım ülkeyi yönetenlerin. Sebep otomobil aldığınızın sonraki günü bedel kaybetmesi gereken bir şey. Yani galeriden aldınız, garajınıza girdi, sonraki gün tıpkı fiyata satamıyor olmanız lazım. Türkiye’de beşerler mevduat yerine otomobil almaya başladılar. Olağan bir ortam değil bu. Nispî fiyatların kaos halinde olduğu bir ortam. Beklentiyi silmeden, algıyı düzeltmeden bunu yapmamız mümkün değil. İktisat dediğiniz şey aslında denetim ettiğiniz fiyatlar değil, algıyı beklentiye yönelterek yanlışsız yere sürüklediğiniz fiyatlardır. Bugün Türkiye’de hakikat fiyatlar yok. Denetim edilen kur, baskılanan faiz ve oluşmuş bir dolu abuk sabuk fiyat var.
Kaygım enflasyonun yapışkan hale gelmesi
● Cumhurbaşkanı ve iktisat idaresi enflasyon meselesinin farkındayız, alım gücünü yükselteceğiz ve halkımızı enflasyona ezdirmeyeceğiz diyorlar. Bu kâfi değil mi?
Şunu deseler, çok zalimce bir şey söyleyeceğim. İnsanların alım gücünü güzelce öldüreceğiz. Allah korusun fakat yeterlice öldüreceğiz deseler hani bu enflasyona karşı argüman diye kullanılabilir lakin insanların alım gücünü artırarak enflasyona karşı… Bu türlü bir şey mümkün değil yani oksimoron bu esasen. Şayet beşerler gerçek gelirleri azaldığı için eskisi kadar talep edemiyorlarsa birtakım malları bunun bir ölçü olağan ki enflasyon üstünde aşağı gerçek baskısı olacak. Lakin siz ben ezdirmeyeceğim insanları diyorsanız, aslında enflasyonu daha da sürdürülebilir hale getireceğim diyorsunuz. Söylediğim şey sakın teklif diye alınmasın fakat Yapmayacağım hiçbir şey düzgünce alım gücü azalsın insanların, inlesinler böylelikle mal talep edemesinler ve talep kaynaklı enflasyon tarafı yok olsun’ derseniz. Çok acımasızca… Buna mantıken karşı çıkamam. Gerçek bulmam o başka sorun, doğrusu ne pekala bunun? Enflasyonu indirmeye çalış. Yani enflasyonu indiremiyor, ben fiyatları üst çıkartacağım argümanı gerçek değil. Enflasyonu indirmeye çalışın ancak indirmek için ne yapmak gerektiği konusunda artık uyanmak lazım. Enflasyonda ortalama üst geliyor, oynaklığı da artıyor ve ikisi de birbirini çift istikametli etkiliyor. Güç besin dışardayken baktığınız vakit da enflasyon felaket. Bir felaket haberi daha vereyim. ÜFE üzerinde birinci kez bu kadar acayip bir baskı var TÜFE’de. Yani TÜFE’yi ne açıklıyor? Kur ve ÜFE açıklıyor. 2016’nın sonuna geldiğimizde bu fotoğraf bu türlü değildi. 2016’nın sonundaki fotoğrafta TÜFE’yi TÜFE açıklıyordu. Pekala ne oldu artık? Atalet yok mu oldu? Hayır, haber çok daha makus. Atalet yok olmadı, atalet hala otomobilde lakin art koltuğa geçti. Şoför koltuğunu kur ve ÜFE paylaşıyor. Kur sorununu şöyle yahut bu türlü hallettiniz. Kurda bir istikrar sahiden geldi, ÜFE baskısı da kalktı. İkisinden de kurtulduk atalet… Yani kur ve ÜFE baskısı devre dışı kaldığı vakit biz hala buraya geleceğiz. Buradaki makus haber şu buraya geldiğinizde atalette olan enflasyon seviyesi bu Türkiye’de 8’lerden 19’lara gelmişti. Katı enflasyon seviyesi. Benim kaygım bu şu an 30’lara yakın bir yere geliyor. Yani enflasyon 70-80-90’lara vurdu, sonra aşağı geliyor tahminen 25’lere. Marko rejim seviyesi 30’a kitlenmiş. Türkiye’nin 4-5 sene için 30 enflasyonuna kitlendiğini düşünün, 30’u kırmakta başarısız olduğunu düşünün bu felaket bir şey… Benim derdim bu yılın sonunda merkezin beklediği 40’larda değil, önümüzdeki yıllarda de değil. Benim derdim enflasyonun yapışkan kalıcı rejim seviyesinin çok yukarlarda bir yerlerde inatçı hale gelmesi. Bunu nasıl kıracaksınız?
● Nasıl kıracağız?
Enflasyonda Merkez Bankası’nın son raporda ilan ettiği patikayı hiç kimse satın almıyor. Kimse o patikaya inanmıyor. İnsanların inanmadığı patika ile dezenflasyon yaratamazsınız. Evvel patikanızı inandırıcı kılacak bir beden lisanınız ve lisanınız olacak. Özel kesim bu 3 yıllık enflasyon patikasını kendine benchmark alacak. Lakin almazsanız biz buraya daralarak geleceğiz diyeceksiniz. Ben iktidar olsam bu seçim lisanıyla giderim. Aman ürkütmeyeyim kimseyi demem. Tam bilakis insanları şuna inandırmaya çalışırım. Ben 3 yıl sonra, seçimden de 1 yıl sonra, enflasyonda o denli bir yere geleceğim ki gerekirse ekonomiyi daraltıp geleceğim, zira bu enflasyon belasından kurtarıcam ülkeyi, fakat maliyet olması gerekmiyor, bize güvenirseniz biz bu noktaya gelebiliriz buna inandırmanız lazım. Lakin bunların niyeti ve hüneri yok diye düşünürseniz enflasyon 30’a yakın bir yere kitlenecek maalesef. Apayrı bir Merkez Bankası, çok âlâ bir nizam, çok güzel bir grup vs tekrar güç iş. İmkansız değil lakin yeniden çok sıkıntı. Benim tüylerim diken diken ooluyor, nasıl paniklemiyorlar enflasyon için diye. Enflasyon için paniklemiyorlar öbür şeyler için panikliyorlar. Eminim idare kur için panikliyor. Fakat enflasyondan paniklememeleri çok garip. Zira bu enflasyon bütün varlık fiyatlarını bozuyor, berbat istikrarlara götürüyor. Makus istikrarlara giden varlık fiyatlarını denetim etmeye çalışıyor bizimkiler. Denetim ettiğinizde o fiyatlar artık berbat istikrar fiyatların değil yanlış istikrarda hoş gözüken fiyatlar oluyor. Bu çok tehlikeli.
Algılama sorunu kolay çözülecek bir şey değil
● Bu tablo karşısında ivedilikle ne yapılabilir? Acil adımı atsak bile sonucunu ne vakit görürüz?
Bu karşılığı çok güç bir soru. Kalem kalem aklı selime yanlışsız ara aldığınızı sinyallemeniz lazım. Bu iş büsbütün sinyal sorunu. Üç tane ayak var: karar alıcılar, siyasetçiler, merkez bankası vs birinci ayak, finans dalı ikinci ayak, gerçek bölüm üçüncü ayak. Birinci ayaktan sinyaller gerçek gelirse evvel varlık fiyatları düzelir daha sonra iktisadi performans düzelir. Göstergelere bakıyorsanız faaliyet ile ilgili… Genelde Kasım – Aralık ayında tepe yapmışlar ve o noktadan itibaren bozulma noktasındalar. Yani biz iktisadi faaliyet manasında tepeyi Kasım – Aralık aylarında gördük gibi… Lakin ondan sonra bir gerileme ve bozulma var. Lakin çok vahim bir durum da yok. Çok vahim bir durum olmamasının da şöyle makûs bir tesiri var; olmaması düzgün bir şey ancak sinyalleme manasında da şöyle makus. İmgesine aldanıp birebir sinyallerde devam ediyorsunuz. Lakin bu sinyaller varlık fiyatlarını bozuk tutmaya devam edecek. O bozuk varlık fiyatları da önünde sonunda iktisadi performansı da vuracak. Şu an vurmamış olması sizi yanıltmasın. Lakin maalesef bu algılama sorunu kolay çözülecek bir şey değil Türkiye’de… yani durumu analitik olarak gösterip karşı tarafı ikna etmeniz mümkün değil. Görmeden inanmam diyorlar. Lakin gördüğünüz vakit da maalesef maliyeti yazmış oluyorsunuz.
Faiz artırımına karşı olmadığını söylemek bile sinyal
● Bu saatten sonra faiz artırılsa bir işe fayda mı, yoksa geç mi kalındı?
Bugün faiz artırsanız nereye çekilecek? Fakat faiz artırmanın bir yan tesiri olur mu olur… Zira bu davranış şunu söyleyecek Ben yaklaşımı değiştirmeye karar verdim evet lakin ansızın de çok sert artışlar falan beklemeyin.’ Merkez Bankası siyaset faizi ve hangi enstrüman devreye girerse onun da teknik ayrıntıları önemli… Faiz artırımına kategorik olarak karşı olmadığınızı söylemek bile kıymetli bir sinyal. Gerekirse faiz de artırırız lafını biz duymuyoruz. Bugün bu ortamda faiz artırmanın çok fazla bir manası yok aslında. Faiz artırabileceğinizi göstermek ve tahminen semboliklerle başlayıp enflasyonun düşüşüyle birlikte biraz daha sert hareket etmek daha az maliyetli olabilir. Bir gün bir para siyaseti devreye sokmak zorundasınız. Biz faizi ehemmiyetsizleştirdik lafına muvaffakiyet diye bakmayı bırakmamız lazım. Faizin olmadığı yerde başka enstrümanlarla likidite denetimi yapmak mikro tahliller işe yaramayacak. Bunlar faizin yanlışsız kullanıldığı ortamlarda yardımcı enstrümanlar. Lakin faizi dışarda bıraktığınız vakit boşlukta buluyorsunuz kendinizi. Bin tane mikro tahlil bir tane makro çerçeve etmez.
Orta-uzun vadede optimistim
● Pekala önümüzdeki tablo makûs mü. Türkiye’nin gözündeki ışıltıyı ne vakit göreceğiz ?
Olağan bir ülkenin 3 vadesi var: kısa, orta, uzun. Ancak Türkiye’nin 4 vadesi var: çok kısa, kısa, orta, uzun. Ben çok kısa ve kısa vadede Türkiye ile ilgili karamsarım. Data bazlı baktığında karamsar olmamak çok güç. Orta- uzun vadede Türkiye ile ilgili optimistim. Bu ülkenin iktisadi performans manasında garip bir kendi hayatiyeti var. Kusurlar yapsa bile bu ülke gidebiliyor.
