ZEYNEP BAYAR
ABD’de Biden idaresinin Kovid-19 aşılarına ait olarak, patent haklarının süreksiz olarak kaldırılması davetinde bulunması dünya genelinde patent tartışmasının fitilini ateşledi.
ABD Ticaret Temsilcisi Katherine Tai’nin 5 Mayıs’ta, pandeminin sona erdirilmesi emeliyle Dünya Ticaret Örgütü’nde (DTÖ) istisnai bir düzenleme için teşebbüslerde bulunacaklarını açıklamasının akabinde, aşı şirketlerinin payları dünya Borsalarında düşüşe geçmişti.
DTÖ üyeleri, “Ticaretle İlişkili Fikri Mülkiyet Anlaşması’nın (TRIPS)” aşikâr kararlarının rafa kaldırılmasını talep eden öneriyi görüşmüş lakin bir sonraki toplantının 8-9 Haziran tarihlerinde gerçekleştirilmesine karar vermişti. DTÖ Genel Yöneticisi Ngozi Okonjo-Iweala görüşme hakkında yaptığı açıklamada, Kovid-19 aşıları için pragmatik bir yol bulunması gerektiğini ve bu bahiste ülkeleri birlikte harekete etmeye davet etti.
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) Genel Yöneticisi Tedros Adhonam Ghebreyesus, patent haklarının süreksiz olarak kaldırılmasını desteklediğini açıklarken, Almanya ve Fransa üzere birtakım ülkeler patentin kaldırılmasının aşı üretimini hızlandırmayacağını, hatta ülkelerin aşı üretiminde kullanılan ham hususları temin etmek için yarışa gireceğini savunmuştu.
“Aşı üretim kapasitesi için keşfedilmemiş bir potansiyel var”
Kovid-19 aşılarında patent haklarının kaldırılmasının global aşı meselesini ne derece çözebileceği sorusunu Bloomberg HT’ye yanıtlayan Dünya Sıhhat Örgütü Sözcüsü Tarik Jasarevic, DSÖ’nün aşı dâhil, koronavirüs hastalığını teşhis ve tedavi etmede kullanılan tüm ilaç ve tıbbi materyallerin patent haklarının süreksiz olarak kaldırılmasını “şiddetle” tavsiye ettiğini söyledi.
Jasarevic, Kovid-19 aşılarına erişimdeki adaletsizliğin temelinde yatan sorunun, ihracat yasakları, ilaç firmalarının global çapta aşı talebini karşılayamaması ve gelişmiş ülkelerin fazladan aşı stoklaması olduğunu belirtti. Jasarevic, DSÖ üyesi devletlerin koronavirüs aşısı hakkındaki bilgi birikimlerini ve kullandıkları teknolojileri, DSÖ’nün “Covid-19 Teknoloji Erişim Havuzu (C-TAP)” aracılığıyla paylaşmasının aşı üretim sürecini hızlanacağını açıkladı.
Patent haklarının süreksiz olarak kaldırılması durumunda, mRNA teknolojisi kullanılarak üretilen Kovid-19 aşılarının rastgele bir aşı üretim tesisinde çarçabuk üretilip üretilemeyeceği merak konusu olmuştu. Farklı ülkelerde bulunan aşı üretim tesislerinin Kovid-19 aşılarını üretebilme kapasitelerini pahalandıran Jasarevic, “Aşı üretim kapasitesi için keşfedilmemiş bir potansiyel var, lakin birçok tesis Kovid-19 aşı üretiminde muhtaçlık duyulan bilgiye sahip olmadıkları için şu anda kullanılmıyor.” dedi. Jasarevic, DSÖ’nün “Covid-19 Teknoloji Erişim Havuzu”nun Kovid-19 aşılarının üretimini hızlandıracağını, gelecekte yaşanması mümkün salgınlar için de sigorta poliçesi misyonu göreceğini söyledi.
Teklife karşı çıkan ülke ve kuruluşların öne sürdüğü fikirler neler?
Patent haklarının süreksiz olarak kaldırılmasının aşı üretimini hızlandırmada bir tesiri olmayacağını düşünen ülke ve ilaç şirketlerinin savunduğu argümanlar ortasında, yetersiz ham husus sorunu ve çalışanların eğitilmesinin aylar alacak olmasıydı.
Amerika İlaç Araştırmaları ve Üreticileri Kümesi (PhRMA) aşı patentlerinin kaldırılması fikrine karşı olduklarını açıklarken, Cenevre merkezli Memleketler arası İlaç Üreticileri ve Dernekleri Federasyonu (IFPMA) ise, ABD’nin teklifinin “hayal kırıklığı” yattığını belirtmişti. IFPMA yaptığı açıklamada, “Kovid-19 aşılarının patentlerinin süreksiz olarak kaldırmak, üretimi artırmayacak yahut bu global sıhhat kriziyle savaşmak için gereken pratik tahlilleri sağlamayacaktır.” sözlerini kullandı.
Alman ilaç firması BioNTech’in kurucularından Prof. Dr. Uğur Şahin, ABD’nin Kovid-19 aşılarında fikri mülkiyet hakkından vazgeçme önerisi hakkında Der Spiegel’e verdiği demeçte, patentlerin kaldırılmasının global aşı üretimini yakın ya da orta vadede artırmayacağını söyledi. Şahin değerlendirmesinde, “Sürecin tıkandığı nokta formülün az bilinir olması değil, ham hususa erişim, fabrika sayısı ve tesirli bir tedarik zinciridir.” dedi. Pfizer CEO’su Albert Bourla ise, patentin kaldırılmasının Kovid-19 aşılarının inançlı ve verimli üretimini tehdit edebileceği ve dünya çapında bir hammadde yarışını başlatabileceği konusunda uyardı.
Pekala, DTÖ toplantısından nasıl bir karar çıkabilir?
DTÖ’de kararlar fikir birliği (concensus) sistemiyle alınır. Fikir birliğinin sağlanamaması durumunda üyeler ortasında oylama yapılır ve oylamada teklifin kabul edilmesi için üçte iki oy çoğunluğu aranır. DTÖ üyelerinin iştirakiyle 8-9 Haziran tarihlerinde gerçekleşecek olan toplantıda öneriyi destekleyen ülke sayısı çoğunlukta olmasına karşın teklif hakkında fikir birliği sağlanamayacağı şimdiden belirli olmuş üzere görünüyor. Münasebetiyle, salgının seyrini değiştirecek olan karar oylama sonrasında gün yüzüne çıkacak.