Burcu GÖKSÜZOĞLU
Önce pandemi, sonra savaş, artan enflasyon ve resesyon endişeleri… Bu devirde yatırımcı davranışlarında ne üzere değişimler oldu?
Türkiye’de covid devrinde yatırımcı davranışlarında kıymetli bir değişiklik oldu. ING Bank’ın her üç ayda bir yaptığı araştırma bize ipuçları sunuyor. 2016- 2020 ortası yani covid öncesi devirde ortalama tasarruf yapanların oranı yüzde 13-15 ortasında oynuyordu. Bu covid değerinde, 2020’den sonra bir anda yüzde 20’lere çıktı. Zira beşerler huzursuz oldular, korktular. Bu kaygıyla biraz daha tasarruf eğilimi arttı. Ancak artık tekrar o bir düşme eğilimine girdi. Zira maalesef Türkiye’de yaşayan insanların yani hane halkının dörtte üçü neredeyse yoksulluk hududunda. Bunu TÜİK sayıları ve TÜRK-İŞ’in sayıları gözler önüne seriyor. Münasebetiyle insanların aslında tasarruf yapacak bir geliri yok. Ankette soruyorlar, “Neden birikim yapmıyorsun?” diye. Buna gelen yanıtların yüzde 96’sı ya benim gelirim yetersiz diyor ya borcum var diyor. Bu oran geçen sene yüzde 91’miş. Yani bir sene içinde bile 500 baz puanlık bir artış olmuş. Maalesef bu gidişat pek güzele yanlışsız bir gidişat değil. Vatandaş tasarruf yapamıyor. Tasarruf yapıyorum diyen bu yüzde 19-20’lik kısmın da sistemli tasarruf yapıyor musun sorduklarında yalnızca yüzde 60’ı evet ben nizamlı tasarruf yapabilirim diyor. Yani toplumun geneline baktığımızda yalnızca yüzde 12’si tertipli olarak tasarruf yapabiliyor.
VATANDAŞ SIKINTI YAPTIĞI BİRİKİMİ ERİTMEK İSTEMİYOR
Para siyasetinin tasarrufları cezalandırdığına yönelik de görüşler var. Buna katılıyor musunuz?
Tabii o da var. Türk hane halkının geçmişte yatırımlarına baktığımızda birikiminin 3’te 1’ini TL mevduata yatırırdı, 3’te 1’ini döviz mevduata yatırırdı, bunun kıymetli bir kısmı dolar olmak üzere yani yüzde bu türlü 60- 70 ortası dolar kalanı başka para üniteleri ortasında dağılır yüklü Euro olmak üzere. Başka 3’te 1’i de çeşitli yatırım araçları ortasında dağılırdı. Başta altın gelmek üzere, işte biraz pay senedi yüzde 5-6 civarında pay senedi. Kişisel emeklilik yatırımları son yıllarda oransal olarak arttı. Bu da olağan hepimizi çok mutlu eden bir şey, neredeyse yüzde 10’lara yaklaştı toplamda. Üçte biri daima TL mevduatta idi. Ve yeniden uzun yıllar boyunca TL mevduatın gerçek getirisine yani enflasyondan arındırılmış getirisine baktığımızda bu daima artı 1-2 ile eksi 1-2 ortasında oynadı. Yani paranızı TL mevduatta değerlendirdiğinizde biliyordunuz ki birikiminiz enflasyona karşı korunurdu. Enflasyon süratli bir yükselişe geçip faizler yüzde 17’lerde-18’lerde tutulunca bu değişti. Zira burada değerli bir istikrar vardı. Vatandaş gerçek olarak TL mevduatın parasını korumadığını, birikimini korumadığını görünce ne yaptı? Panik içinde evvel dolar ve altına yönlendi. Geçen yıl ekim-kasım aylarında olan olaydan bahsediyorum. Dolar bu türlü 10 liralardan 11, 12, 13, 16, 17, 18 liralara çıktı. Hem altın ve dövize yöneldi hem borsaya yöneldi. Zira vatandaşın gayesi muhakkak. Vatandaş aslında zar güç birikim yapıyor. Onu da gerçek olarak eritmek istemiyor. Bunun için de gerçek bir faiz oranına yani enflasyonun üzerinde faiz oranına gereksinimi var. Bunu bulamadığı vakit maalesef altın ve dövize yöneliyor yahut borsada macera arayışına giriyor.
Başta faiz düşük diye TL mevduattan döviz ve altına kayış olduğunu söylüyorsunuz, pekala sonrasında atılan liralaşma adımları, KKM, GES üzere uygulamalar… Bu tabloyu nasıl etkiledi?
Kur muhafazalı TL mevduat devreye girince, TL mevduattan değerli bir kayış oldu. Zira biraz şuurlu olan vatandaş, döviz tarafında ücretsiz bir opsiyon aldığı için o yatırım aracına döndü lakin bunlar çok yapay enstrümanlar. Yani GES de o denli. GES’in getirisinin enflasyonun altında kalacağını görüyor vatandaş. Tahminen TL mevduata nazaran biraz daha güzel lakin yeniden de bu yüksek enflasyon ortamında gerçek bir getiri vermeyeceğini iddia ettiği için ben çok tutacağına inanmıyorum. KKM de çok sürdürülebilir bir eser değil. Zira Hazine’ye çok büyük bir maliyet yüklüyor. Tahminen faiz düşük tutulmuş üzere gözüküyor lakin sonuçta kur artışından gelen getiriyle birlikte vatandaş aslında yüksek bir getiri elde ediyor. Bu parası olan vatandaş açısından olumlu bir şey lakin ülke iktisadı için olumlu değil. Bir de bilinçsiz vatandaş, bilmeyen vatandaş hala parasını yüzde 17 ile Türk lirası mevduatta kıymetlendiriyor. Ve maalesef o şahısların birikimleri enflasyona karşı eriyor. Bu da güzel bir durum değil maalesef.
Geçen yılın sonunda gerçek getiride şampiyon yüzde 32,7 ile dolardı. Bu yıl nasıl olabilir sıralama? Enflasyona karşı en çok hangisi kazandırır?
Merkez Bankası’nın, Hazine’nin tavrına bağlı olacak. Yani şayet bu türlü devam ederse dolar ve altını tutmanın imkanı yok. Zira sonuçta bireyler kendileri için en rasyonel şeyi yaparlar. Bu türlü periyotlarda vatandaş çabucak dolara ve altına yöneliyor ve kendini muhafaza içgüdüsü içinde hareket ediyor bu da aslında dolarda ve altında bir yükseliş yarattığı için bu türlü kendi kendini besleyen bir durum ortaya çıkıyor. Bu doğal ülke iktisadı için hiç düzgün bir şey değil. ING Bank’ın anketinden bir iki data daha vereyim. Birikimlerinizi nerede saklıyorsunuz diye sorduğunda en büyük oran yüzde 20 civarında yastık altındaki altın ve döviz çıkıyor. Ne kadar yüksek bir oran değil mi? Vatandaşın dörtte biri birikiminin konutta tutuyor. Ne iktisada yararı var, ne vatandaşa yararı var. Bir getiri elde edemiyor, faiz alamıyor. Yeniden kıymetli bir kısmını bankada döviz ve altın olarak yani finansal sistemde döviz ve altın olarak tutuyoruz. Yeniden kıymetli bir istatistik, yüzde 10 kripto paralara yatırım yapıyorum diyor.
AL-SAT YAPANIN YÜZDE 98’İ 1-2 YILDA BİRİKİMİNİ KAYBEDER
Peki borsa? Beklentiler kuvvetli bu yıl. Halka arzlara da ilgi görüyoruz. Bu yıl yeniden halka arz rekoru olur mu?
Borsa konusunda da gerçekçi olmak lazım. Türk Borsası son 10 yıldır hatta tahminen daha uzun vakittir gerçek getiri üretemiyor. Bu bir gerçek ve ekonomimizin durumu da ortada. Türkiye iktisadı güzel bir tarafta gitmiyor. Enflasyonist bir ortam içinde olduğumuz için de birçok vatandaş ya döviz ve altına ya da pay senedinde gerçek getiri elde edebileceğini umduğu için borsaya geliyor. Bizim borsamız küçük bir borsa, münasebetiyle fon akışları olduğu vakit yükselen bir borsa. Lakin öteki taraftan da yabancılar çıkıyor borsadan. Neden çıkıyor yabancılar borsadan? Zira Türkiye iktisadının yeterli gideceğine dair inançlarını kaybettikleri için. Ve bu çıkan yabancıların da çabucak hemen hepsi kurumsal yatırımcı. Yani bu pay senedi değerlemesini yapmayı bilen şahıslar. Münasebetiyle onlar yanılıyor, biz yanılmıyoruz, biz borsanın uyguna gideceğini düşünüyoruz dememiz de biraz kendimizi kandırmak üzere oluyor. Fakat şu da bir gerçek, Türkiye’de çok güzel şirketlerimiz de var çok güzel bankalarımız da var. Bunlar büyümeye gelişmeye de devam edecekler lakin içinde bulunduğumuz bu ekonomik sakinlik yahut olumsuz ekonomik devir bir müddet daha devam edecek üzere. Onun için borsada temkinli olmakta yarar var. Onun için kısa vadeli al-sat’larla para kazanmaya çalışmak, bu çeşit maceralara girmek katiyen son derece riskli. Halka arzlarda da, her halka arz yapan şirket kesinlikle kazandırır diye bir şey yok. Yatırımcılara kesinlikle pay senedi yatırımı yapmaları tavsiye ediyoruz ki yalnızca Türk pay senetlerine de değil, küresel pay senetlerine de yatırım yapmalarını tavsiye ediyoruz. Türkiye’ye yaptıkları yatırımlarda da borsa kısa vadeli al-sat’lar yaparak kazanma peşinde koşmak yerine daha düzgün yönetilen birçok yatırım fonlarını öneriyoruz. Alım satım yaparak para kazanmanız imkansıza yakındır. Her gün alsat yapanların yüzde 98’i bir iki yıl içinde tüm birikimlerini kaybediyorlar.
Bırakın yabancıyı yerlinin bile inancını sağlayamıyoruz
Genelde 1 milyon TL’nin altında küçük halka arzlar oluyor. Yalnızca yerli yatırımcıyla borsa ve halka arzlar nereye kadar sürdürülebilir? Yabancıyı cezbedecek büyük halk arzlar da olacak mı? Yabancının geri gelmesi için ne yapmak lazım?
Yabancının da ötesinde aslında sadece yabancı da değil. Yerli yatırımcıları bile biz gereğince borsaya çekemiyoruz ki yani bir güvensizlik var. Birikimlerin birçok yastık altında saklanıyor. Bırakın yabancıyı biz yerlinin bile inancının sağlayamıyoruz. Zira finansal sisteme inanç duyması lazım vatandaşın ki o yastık altından altınını getirsin, dövizini getirsin finansal sisteme soksun, mevduat yapsın, tahvil alsın, pay senedi alsın, Türk şirketlerine yatırım yapsın ancak kendi vatandaşımız da inanç duymuyor. Kendi vatandaşımızın itimat duymadığı yerde yabancı da alışılmış inanç duymuyor. Münasebetiyle iktisada olan itimadı bizim tekrar yerine getirmemiz lazım ki piyasalarımız şahlanarak büyüsün. Enflasyon var onun için ben pay senedi alayım enflasyona karşı korur diye değil nitekim bu şirketler çok güzel diye yatırım yapılmalı. Bugün borsadaki pahaları şirketlerin o yüz yıllık, 50 yıllık performanslarını yansıtmıyor. Zira Türkiye iktisadının durumu aşağıya çekiyor. Lakin er yahut geç gerçek şeyleri yaparsak ekonomimiz de düzelecek ve bu şirketlerimiz de gerçek pahalarını bulacaklar. Yabancı yatırımcı da tekrar Türkiye’ye gelecek. Lakin iktisatta hakikat adımları atmamız, itimadı tekrar yerine getirmemiz hem yerlinin hem yabancının piyasalara tekrar inanç duymasını sağlamamız lazım ki bu türlü uzun vadeli hoş bir yükselişe geçelim.
Varlık dağılımı yapın, riskleri yayın
Tam da finansal okuryazarlık bilmemiz gereken bir devirde değil miyiz? FODER’in bu devir gündeminde neler var? Yatırımcılara neler tavsiye ediyorsunuz?
Aslında her periyot finansal okuryazarlık açısından epeyce değerli. Sonuçta ne yapıyoruz hepimiz sabah kalkıyoruz işe gidiyoruz çalışıyoruz. Neden çalışıyoruz, para kazanmak için. Bugün çocuklarımızı okula göndermek için yahut kendi yaşantımızı daha rahat sürdürmek için ve doğal ilerde de emeklilikte de daha rahat etmek için ele güne muhtaç olmamak için, bunun için de birikim yapmaya çalışıyoruz. Biz FODER olarak vatandaşlarımızı bu mevzuda bilinçlendirmeye çalışıyoruz, onları uyarıyoruz. Zira birçok gencin, birinci iş hayatına başladığında başta kelebekler uçuşuyor, çok geleceği düşünmüyor. Biz onlara diyoruz ki bakın tamam çok hoş yaşantınızı sürdürün, eğlenin, gezin fakat biraz da genç yaştan başlayarak, 50 lira, 100 lira, 200 lira, 300 lira küçük büyük demeden birikim yapın. Diyorlar ki 50 liralarla, 100 liralarla, 200 liralarla para mı birikir? Birikir zira hayat o kadar uzun ki 25 yaşında başladığınızda 65 yaşında emekli olana kadar 40 yıldan bahsediyoruz. Bir anda kartopu üzere büyüyen bir de yaptığınız yatırımların getirileriyle de büyüyen bir birikime sahip olursunuz. Küçük büyük diye bakmayın, birikim yapın bunu da yatırım araçları ortasında bölün. Yani gidip bir tane paya yatırım yapmayın yahut bir tane kripto paranın peşine koşmayın. Varlık dağılımı yapın diyoruz, riskleri yayın, tercihen profesyonellerin yönettiği yatırım fonlarına yatırım yapın.
Ay sonunu sıkıntı getiren nasıl birikim yapsın
Hafta sonu 18 bin doların altını gördü Bitcoin. FODER olarak kripto piyasalarına nasıl bakıyorsunuz?
Bizim FODER’in yani Finansal Okuryazarlık ve Erişim Derneği’nin ana prensibi bir kez vatandaşlara yanlışsız yatırım yapmayı, hakikat varlık dağılımı yapmayı, riskleri yaymayı çeşitli yatırım araçları ortasında riskleri yaymayı anlatmak, öğretmek. Bu evvel bütçe yapmakla başlıyor. Zira bütçe yaparsanız, gelirlerinizi ve masraflarınızı takip edebilirsiniz. Toplumun çok kıymetli bir kısmı sabit gelirli olduğu için haydi gelirinizi artırın diye bir şey söylememiz gerçekçi değil. Fakat masrafınızı denetim edebilirsiniz. Alışılmış bunu söylerken de çok dikkatli olmaya çalışıyoruz. Zira toplumun çok kıymetli bir kısmı yoksulluk hududunda, çok düşük gelirli. Artık durum böyleyken çıkıp işte birikim yapın dememiz nitekim bizi biraz zorluyor ve bazen vicdanen de açıkçası kahır içine düşüyoruz. Zira zar güç ay sonunu getiren insanlara tasarruf edin birikim yapın demek de biraz garip oluyor. Lakin birikim yapabilen de bir kitle var. En azından onları bir derece bilinçlendirebilirsek ve o küçük tasarrufları da gerçek yatırım araçları ortasında paylaştırabilirsek ne keyifli. Bu pay senedi olabilir, tahvil olabilir, ferdi emeklilik sistemindeki natürel yatırım fonları çok öne çıkartıyoruz. Kripto paralar da artık dünyanın gündeminde münasebetiyle bunları göz arkası edilmemesi gerektiğiniz düşünüyoruz ama hala yatırım aracı olarak değerlendirilmesini bilhassa küçük yatırımcı ve finans sistemine çok aşina olmayan yatırımcılara natürel tavsiye etmiyoruz. Birikimi olan birisinin yüzde 1-2’sini burada değerlendirmesi çok olumsuz olur diye düşünmüyoruz. Lakin tekrar de çok temkinli olmalarını söylüyoruz.
