T24 İktisat
Sabancı Üniversitesi Finans Kürsü Lideri Prof. Dr. Özgür Demirtaş, bütün dünyanın gündeminde akıbeti, riskleri, imkânları tartışılan, Türkiye’de de alım-satım süreçlerinde kullanılmaması tarafında düzenleme mevzu olan kripto paraların geçmişi, bugünü ve geleceği üzerine kapsamlı bir kıymetlendirme yaptı. Demirtaş, dünyada 9 binin üzerinde kripto para bulunduğunu, bunların yüzde 90’ına yakınının batacağını, fakat gelinen noktanın, ‘internet üzere bir devrim’ olduğunu vurguladı.
Blok zincirleriyle (blockchain) dünyaya yayılan kripto paralarla merkeziyetsiz borsalar ve merkeziyetsiz finans yapılanmaları oluştuğuna işaret eden Demirtaş, devletlerin kripto varlıklardan vergi almasının doğal olduğunu, lakin ‘fahiş vergi oranlarının paranın kaçmasına neden olacağını‘ anlattı. Türkiye’nin kripto paralar konusundaki fırsatı değerlendirmesi gerektiğinin altını çizen Prof. Demirtaş, kelam konusu değerlendirmeleri; 19 Nisan’da Fatih Altaylı‘nın Habertürk’te sunduğu Teke Tek programına bağlanarak yaptı. Kripto paralar konusunda ağır ilgi gören Demirtaş’ın konuşmasının deşifresini, T24 okurlarına -bazı tekrarlar dışında- motamot sunuyoruz.
‘Bu bir devrim’
Fatih Altaylı: Hocam hoşgeldiniz, sonunda sizi Teke Tek’e getirebildik. İktisat konusunda gelmediniz lakin; kripto paralar konusuna geldiniz. Buyrun sizi dinliyoruz. ”Bir şeyler söyleyeceğim” dediniz. Ben size karışmıyorum… Özgür Demirtaş: Sizin çok net sorularınız var. ‘Bitcoin’in gerisinde ne var, gerisinde bir şey olmayan para ünitesine güvenilir mi, çok fazla elektrik harcamıyor mu bu, bunu en fazla kullanan ülkeler hangileri, neden o ülkeler bunu kullanıyor, ne üzere regülasyonlar getirilirse düzgün olur, birçok proje var, her birini birbirinden ayıran özellikler nelerdir‘ üzere sorularınız var; ki bunlar çok fundamental, yani çok temel sorular, çok da önemli sorular, 100 kişiden 99’u için katiyen yanıtlanması gereken sorular.
Biz külliyen araştırma nedenli girdik bu işe ve ne vakit girdik, 2016-2017 yıllarında. Çünkü bu mining teknolojisini merak ediyorduk birincisi, bir de finansla birebir alakalı olduğu için buradan bir akademik yayın çıkarabilir miyiz, diye bakıyorduk. Fakat; sonra benim için kıssa çok farklı bir şekilde evrildi.
Bakınız, şu anda dünyada 9 binin üzerinde token ve coin var. Öncelikle size şunu söyleyeyim, bu bir ihtilal. İnternet nasıl bir devrimse, bu da motamot onun üzere bir ihtilal, lakin 9 bin tane coin içinde, tokeni içerisinde yüzde 90’a yakını da batacaktır. Bunu da net bir şekilde söyleyeyim.
Bunların batacak olmasının nedenleri başka, geri kalan kimilerinin son derece promising, yani gelecek vaat edici olmasının nedenleri başka, toplamda bu teknolojinin bir ihtilal olmasının nedeni başka.
Tane tane söyleyeyim şimdi; birincisi, biliyorsunuz devletlerin, üç tane görevi vardır, yani dünyada ülke sayısı kadar devlet var. Bu devletlerden bizim istediğimiz şudur; 1- Toplumsal devlet ol, yani yoksul bırakma ülkende, vergi topla, topladığın vergilerle eğitim, sağlık yap. 2- Beni güvende hissettir. Ben vergi veriyorum, iç düşmanlara, dış düşmanlara karşı beni güvende hissettir polis ve askerle. 3- Onaylama işlemlerini gerçekleştir. Ben otomobil alıp satarsam, konut alıp satarsam tapu kadastrodan, evlenirsem / boşanırsam, davam olursa doküman onayla devlet olarak.
Üç tane isteğimiz var bizim devletten. Şimdi bakın çok net soru-cevaplar. Bizim kendi devletimizde bahsetmeyelim söz meclisten dışarı olsun. Dünyadaki bilmem kaç devlet için ey sekiz milyar insan, bu üç görevden devletler hangisini ne kadar güzel yapıyor?
Bir; sekiz milyar beşere soralım, kardeşim dünyada fakirlik bitti mi, bitmedi. Demek ki devletler bu görevi yapamıyor.
İki; kardeşim kendinizi güvende hissediyor musunuz? Vallahi sekiz milyar beşerden, 7,7 milyarı kendini güvende falan hissetmiyordur. Amerikalılar da dahil. E bu da gitti. Geriye kaldı tek bir görev. Kardeşim onaylama yap. Yani ben Özgür olarak, Fatih Bey’ye otomobil satacaksam, notere gidiyoruz. Noter aracılığı ile onaylama yap. Fatih Beyefendi bana konut satacaksa Tapu Kadastro’ya gidiyoruz. Onaylama yap. Efendim Ayşe, Mehmet ile evlenecekse evlendirme dairesine gidiyoruz. Onaylama yap. Yani bari bunları yap, diyoruz biz devlete. Fakat orada da keyifli mu beşerler? Orada da değil. Bir sürü kusur, bir sürü yanlışlık, bir sürü yolsuzluk; özellikle Ortadoğu ülkelerinde, Afrika ülkelerinde ve gelişmekte olan ülkelerde.
Blockchain ne yapıyor?
Üç tane görevi var, üçünde de batmış bu devletler. Şimdi blockchain diyor ki; o birinci ikisine bir şey yapamam. Güvenlik askerle alakalı. Efendim toplumsal devlet bambaşka bir bahisle alakalı, ancak diyor ben bu onaylama, yani authentication işlemini halledebilirim, diyor. Öyle bir hallederim ki diyor, insan kusuru olmaz, yolsuzluk, dolandırıcılık olmaz, diyor. O yüzden blockchain bir ihtilal. Yaptığı şey de şu; şimdi ben diyelim ki Fatih Bey’e bir otomobil satacağım, notere gidiyorum. Fatih Bey’e diyor ki noter:
‘Bu model arabayı bu yıldaki model arabayı, bu renkteki arabayı, bu şase numaralı arabayı Özgür Demirtaş’tan almayı kabul ediyor musun?‘
‘Ediyorum’ derse Fatih Beyefendi, biz paraları değişiyoruz. Bir de notere harç veriyoruz. Konut satacaksak tapuya gidiyoruz, Tapu Kadastro vergisini veriyoruz. Niçin verdik biz notere harç? Yahut Tapu Kadastro’ya?
Yahut Özgür, Fatih Bey’e 70 lira para gönderecek bankadan, bankaya gidiyor. Özgür, Özgür mü diye bakıyor banka. Özgür, Özgür. İşte kimlik numarası vs. Yahut online giriyorsunuz şifre doğru mu? Özgür’ün hesabında Fatih Bey’e gönderecek 70 lira var mı, yok mu diye bakıyor banka. Sonra Fatih Beyefendi, Fatih Beyefendi mi diye bakıyor. Sonra Fatih Bey’in IBAN numarası gerçekten Fatih Bey’e mi ilişkin diye bakıyor. Her şey okeyse Özgür’ün hesabından 70 lirayı alıyor, Fatih Bey’in hesabına koyuyor. Lakin bu işlem için Özgür Beyefendi 2 lira veriyor, Fatih Beyefendi de 2 lira veriyor.
Niçin biz bu bankaya bu parayı verdik? Niçin Tapu Kadastro’ya vergiyi verdik? Niçin notere o harcı verdik? Nedeni kolay; çünkü bunlar karşılığında bu merkezî otoriteler, bizim işimizi halletti. Şimdi blockchain diyor ki; bir; insanların birbiri ortasındaki bu ilişki çok yavaş. İki; kayıtlar tek bir yerde tutuluyor; çok tehlikeli. Üç; insan denen yaratığın olduğu yerde dolandırıcılık, yolsuzluk ve yalancılık oluyor.
Üçünü de çözüyorum ben, diyor. Nasıl çözüyorum diyor? Burada diyor, bizim niçin Tapu Kadastro’ya yahut notere gereksinimimiz var? Özgür Beyefendi tapuyu alıp Fatih Bey’e versin, Fatih Beyefendi de bu kabul etsin gitsin. Olmaz, niçin, çünkü Fatih beyefendi şunu bilmiyor; ya bu gerçekten 3+1 mi? Balkon doğru yerde mi? İskânı var mı? Metrekare gerçekten doğru mu? Oturma müsaadesi var mı? Onu Tapu Kadastro’da hallediyoruz, o yüzden oraya gidiyoruz.
Lakin bütün bu size söylediğim sistemler, aslında algoritmaya, yani yazılıma dökülebiliyor. Blockchain de diyor ki, şöyle bir işlem yapacağım: 500 milyon tane bilgisayar, buna siz de, ben de dahiliz Fatih Beyefendi, özel bilgisayarlar kurabilirsiniz, diyor. Bunlar böyle, tanesi 20-30 bin liraya falan yapılabilecek aletler. Grafik kartı dediğimiz kartlar var. Bilgisayarlarınızı kurun, diyor. Bu bilgisayarlarla elektrik harcıyorsunuz, bir de o bilgisayarı almak için para harcıyorsunuz.
Bu 500 milyon tane bilgisayar internete bağlanıyor. Diyelim ki, Etherium blockchain’inden bahsedelim, bir sürü blockchain var. Bu blockchain’in üzerinde bir tapu kadastro işlemi gidecek değil mi? Örneğin Özgür’ün ve Fatih Bey’in tapu kadastro işlemi. Biz buna yahut noter işlemlerine vergi veriyorduk? Fakat burada bu olmuyor. 500 milyon bilgisayar birebir anda noter ne yapıyorsa , banka ne yapıyorsa, Tapu Kadastro ne yapıyorsa onu yapıyor, 500 milyon PC onaylamaya çalışıyor. Nasıl ki banka Özgür, Fatih Bey’ye 70 lira gönderirken gönderebilir mi, gönderemez mi diye bakarken Özgür’ün kimliği, IBAN numarası, Fatih Bey’in kimliği, IBAN numarası ve Özgür’ün hesabında 70 lira gönderecek para var mı diye bakıyordu; burada da algoritmalar aracılığıyla bunlara bakıyorlar.
Sistem nasıl çalışıyor?
Pekala 1 dakika. Şimdi Özgür 2 lira, Fatih Beyefendi 2 lira vermişti, Fatih Beyefendi 70 lira alsın diye. Ancak işlemi blockchain üzerinden yaptığımız vakit 2 lira değil de 0.0001 lira vererek yapıyoruz. Şimdi oÖzgür keyifli; Fatih Bey’e çok ucuza parayı gönderdi. Fatih Beyefendi memnun; parayı çok daha süratli ve çok ucuza aldı. Özgür Beyefendi ve Fatih Beyefendi keyifli da, bu 500 milyon insan, Özgür Bey’in ve Fatih Bey’in kara kaşına kara gözüne mi bu elektrik paralarını harcadı, bu makineleri kurdu?
Hayır. Bunun karşılığında o makineler de bizim bu kripto para ünitesi dediğimiz parayı kazanıyor. Biz buna kazıma diyoruz. Lakin bu sistem yani proof of world dediğimiz, yani bir işlem yaptığınızı kanıtlayarak bunu doğruladığnız sistem, eski bir sistem. Artık bu suratı bir şekilde değişiyor. Bu makineler çok büyük elektrik harcıyorlardı, doğru fakat orada şuna bakmak lazım; sevgili Erkin Şahinöz çok doğru söyledi; evet bir bitcoin, bir etherium çok fazla elektrik harcıyor çünkü proof of world var, dedi. Bilgisayarlar çalışıyorlar Özgür ile Fatih’in otomobil satış işlemi, Tapu Kadastro işlemi, noter işlemini halletmeye lakin; bir sürü elektrik harcanıyor. Fakat bunun karşılığında ileride sistemden artıya kalacak; mesela bankalar, noterler, Tapu Kadastro, evlendirme dairelerinin fazladan harcadığı elektrik de yok olacak lakin. Haydi diyelim ki o elektrik bu kadar değil lakin; işin güzel tarafı biz artık bunu eski kuşak teknoloji olarak addediyoruz, ‘proof of state‘ dediğimiz bir şey geliyor. 500 milyon bilgisayar tıpkı anda sisteme bağlanacağı yerde; beşerler ceplerindeki kripto paralarla Özgür’ün Fatih Bey’e para gönderdiği sıradaki denetim edilmesi gereken şeyleri denetim ediyorlar. Proof of state dışında yepisyeni teknolojiler de çıkıyor. Uzun lafın kısası, devletin üç görevinden birini devralmaya adaydır blockchain. O yüzden de bir ihtilaldir.
Bitcoinle ilgili kent efsaneleri
Gelelim kripto paraya. Dedik ki, 9 bin tane şu anda para ünitesi var. Bunların birçoğunun bir sorunu çözdüğünü biz biliyoruz. Bu ortada bitcoinle ilgili birkaç tane şehir efsanesi var bir defa. Çabucak onları düzelteyim. ‘Kara para aklamak için kullanılıyor…’ Birinci şehir efsanesi bu. Doğru, kesin kullanılıyordur bu ortada. Lakin; şimdi ben size şunu sorayım, bitcoin 2009’da çıktı. Yani şunu mu diyoruz biz, 2009’dan önce kara para kullanılmıyor muydu? Kara para aklaması ondan önce de kayıt paralarla yapılıyordu. (Bitcoin) çok küçük bir porsiyonu, yani bir başka deyişle, bitcoinden önce kâğıt paralarla yapılıyordu dolandırıcılık. Kâğıt para olmadan önce altınla yapılıyordu. Altınla yapılmadan önce taşla, kayayla yapılıyordu. Şimdi demek ki bu şehir efsanesini yok ettik.
Şimdi ikinci şehir efsanesine gelelim:
“Bitcoin ve türevleri izlenemiyor…”
Bu külliyen yanlış. Bal üzere de izlenebiliyor. Şöyle söyleyeyim; cüzdanlar var. Cüzdanın kime ilişkin olduğu belirli değil, lakin; sizin o cüzdana kripto para koyabilmeniz için kripto parayı bir yerden almış olmanız lazım. İyi de, kripto parayı almış olmanız için de kâğıt parayı bir borsaya koymanız lazım. Şimdi o cüzdanların kime ilişkin olduğu muhakkak değil, IBAN’ların kime ilişkin olduğu belirli bankalarda. O cüzdanların kime ilişkin olduğu aşikâr değil fakat bu demek değil ki, kime ilişkin olduğunu bulamayız. Bal üzere de bulabiliriz. Buna dair şirketler var ABD’de. 5 dakikada bütün hareketlerinizi sererler önünüze. Yapılacak şey şu; siz bir borsaya kâğıt para gönderiyorsunuz. Gönderdiğiniz kâğıt para ile kripto para alıyorsunuz. Sonra o kriptoyu da kendi cüzdanınıza çekiyorsunuz. O cüzdanın size ilişkin olup olmadığını bilmiyorlar, lakin o kriptonun hangi yerden geldiğini biliyorlar, oradan da kimin onu aldığını biliyorlar. Birçok exchange’te de KYC -know your costumer-, yani müşteri bilgileri kayıtlı. O yüzden burada da bir şey yok. Lakin bunun istisnaları var mı, var. Birtakım para üniteleri var; monero üzere, birtakım çözümler var, kirli çözümler. Tornado cash üzere. Buralarda para aklama hizmeti yapılabilir fakat; bunlar çok ufak ve isimli makamlar bunları çok kolay yakalayabilirler.
O yüzden “Efendim bitcoin kara para aklıyor” şehir efsanesidir.
İkincisi “Bu takip edilemez…” de şehir efsanesidir.
Gelelim üçüncüye, “Ya bununla alışveriş yapılmaz ki…” Bir dakika, bitcoinle zati birçok insan alışveriş yapılması gerektiğini düşünmüyor. Bitcoin daha çok varlığınızı park etme yeridir. Çünkü çok volatil (oynak) bir şey. Volatil bir şey olduğu için şu anda bir şey yapamazsınız fakat; bundan 10 yıl sonra ne olur onu bilemiyoruz elbette ki. Bu varlığı park etme yeridir ve bunun bu kadar büyümesinin ana sebeplerinden biri de dünya devletlerinin hırsızlığa girişmesidir. Diyeceksiniz ki “Ya Özgür Beyefendi 1 dakika sen ne diyorsun, devletler, hırsızlık falan filan…” Sözüm meclisten dışarı, bütün dünya devletleri için bahsediyorum. “Ne demek istiyorsun” diyeceksiniz, anlatayım Fatih Beyefendi. Şimdi sizin cebinizde 100 lira para var diyelim ki. 100 lirayla ne yapabilirsiniz yahut 100 dolar? İşte Bursa’da güzel bir iskender kebap, yanına da bir tane işte üzüm şurubu içersiniz.
100 liraya bunu yapıyorsunuz, sonra bir şey oluyor, iktisat sıkışıyor. İktisat sıkışınca da merkez bankaları bağımsız olsun diyoruz ya biz, o da şehir efsanesi, o da gitti artık. Siyasetçiler ne yapıyor? İktisatta sorun var, nasıl çözeceğiz bu işi? Siyasetçinin iktisattaki sorunu çözmesinin yolu şu; eğitim sistemini iyileştirecek. Ondan sonra hukuk devletini güçlendirecek. Efendim yargıyı bağımsız yapacak, kurumları bağımsız yapacak. Siyasetçi da diyor ki, “Ya kim uğraşır bununla kardeşim?” Diyor ki; “Telefonu aç, at sen oradan 3 milyar dolar para, 3 milyar dolar para bas.”
Sonra ne olacak? Sonra “Bunu sisteme kredi olarak ver, şöyle bir iktisat canlanıversin” diyor. Bakın ne oluyor biliyor musunuz? Fatih Bey’in cebindeki 100 lira yerine, Fatih Beyefendi birden teğe bir bakıyor ki 200 lira var. Şimdi birinci yansısı ne Fatih Bey’in?
Seviniyor. Özgür ne yapıyor? Seviniyor. 100 lira vardı, 200 lira var. “Şimdi ben bir iskender yerine iki porsiyon iskender yiyeceğim, iki tane de şerbet içeceğim” diyor. Üstüne de tatlı tahminen. Bakın birinci hafta olay böyle gidiyor, ancak yalnızca Fatih ve Özgür Bey’in cebinde 200 lira olmadı ki; bir sürü insanın cebine para girdi. Ne oluyor? Yiyemeyenler de iskender yemek istiyor. İyi de hayvan sayısı hudutlu. O kadar et yok, o kadar et olsa da o kadar iskenderin üstüne dökecek tereyağı yok, ne oluyor? Fiyatlar artmaya başlıyor sonra, birden teğe siz 200 liranızla lakin 100 liranızla yiyebileceğiniz kadar iskender yemeye başlıyorsunuz. Yani bir şey değişmiyor sizin için belirli bir süre sonra. Sonra daha kötüsü oluyor, ne oluyor biliyor musunuz? İskenderin fiyatının 100 liradan 200 liraya çıktığını görenler, Iskender yemeyecekleri varsa da iskender yemeye başlıyorlarlar. Niçin? Çünkü şimdi yemezlerse hiç yiyemecekler. Talep öne çekiliyor, enflasyon artıyor. Yani bir başka deyişle, devletlerin para basması, aslında Fatih Bey’in ve Özgür’ün cebinden para çalma olarak ortaya çıkıyor. Alım gücünü çalıyor yani devlet.
Ve bakın, bu hırsızların en büyüğü de Amerika Birleşik Devletleri’nin devleti. Şu anda adamların bastığı para 7,7-7.8 trilyon dolar. Bunu basmaya da devam ediyorlar. Bu bitcoinin, daha doğrusu satoshi, kim yahut kimlerse bunlar, bir kişi olmayabilir, bunların yazdığı ‘White paper‘da da açıkça belirtiliyor ki, sonraki tartışmalarda da açıkça belirtiliyor ki, 2008 krizinde bu basılan paralar, halka da gitmiyor bu ortada, büyük şirketlere, büyük yapılara gidiyor. Buralara giden paralara bir arada, halk kendini yalnız hissediyor.
‘Kripto paraların sahibi kimse değildir’
Dolayıysa bitirecek olursak, bu bitcoin ve türevlerinin çıkmasının nedeni, arzın sabit olmasıdır, arzını kimsenin değiştiremez, Ahmet’in, Mehmet’in, o devletin başkanının, şu devletinin başkanının yataktan sağdan mı kalktı, soldan mı kalktı, ne düşünüyor, morali nasıl, onunla bağlantılı falan değildir. Sahibi de kimse değildir. Esasen gücünü de buradan alıyor. Biz olağan alışmışız ardında daima bir güç olsun, ardında bir güç olmadan olmaz. İşte gerisinde ABD’den daha büyük güç olan para ünitesi var mı, yok. Nükleer bomba adamlarda, teknoloji adamlarda, lakin bakın ona rağmen bu kadar para basmaya hiç kimse dayanmaz. Bunu söyleyebilirim.
Fatih Altaylı: Şimdi dediniz ya “Devletin üç temel kuralı vardır, bu görevlerden bir adedine talip” diye. O talip olduğu kesim de toplumsal devlet olma ve güvenlik dışında, onay sistemi. Pekala lakin bitcoin yahut gibisi kripto paralar, sizin söylediğiniz noktada henüz değiller. Devletler iktisadın kontrolünü, daha doğrusu vatandaşların cebinden enflasyon yoluyla, para çalabilme gücünü ellerinden kaçırmamak için bu hizmetlerin tamamını bitcoine devretme konusunda asla istekli olmayacaklardır. Yani, evet bununla ilgili finansal değiş-tokuşu tahminen bitcoinle yapacağız lakin devlet burada tapu harcı almaktan, tapu işlemleri yapmaktan artık “Bu bitcoin sistemi içerisinde yürüsün, blockchain üzerinde yürüsün” asla demeyecektir. Keza ben, evlilik aktimi blockchainle yapacağım, dünyadaki 10 bin kompitür benim karımla evlendiğimi bilecekler ve boşanmam da tekrar 10 bin kompitürle bağımsız olacağı için biraz güç olabilir lakin buraları yapmayacaklar. Yapılmadığı vakit işin bir ayağı eksik kalıyor ve devletler de ellerindeki bu paradan kaynaklanan para basma ve paranın değeriyle oynayabilme yetkisini ellerinden kaçırmak istemedikleri için bu bitcoinlere karşı asla ve asla yapan ya da bunlarla ortaklaşa yeni bir sistem arayışına girmeyeceklerdir, diyorum ben. Burada devleti devre dışı bırakacak sistem nasıl olacak? Yani bu bir devletsiz ütopik bir dünya hayali mi?
‘Devletler ne kadar beklerse, alt etmeleri o kadar zorlaşır’
Özgür Demirtaş: Süper bir soru. Şimdi açık ve net söyleyeyim size. Bunu sektörün en önde gelenlerine sorsanız daima kaçamak cevaplar alacaksınız, çünkü neden biliyor musunuz? Kimse bunun asıl karşılığını bilmiyor, fakat fikir yürütebiliriz. Bakalım, ben birkaç fikir yürüteyim. Şu anda devletler var devletleri yöneten hükümetler var dünyada. İnsanlar da oy veriyor, bu hükümetleri seçiyor. Hepiniz katılacaksınız ki dünyadaki sekiz milyar beşere “Kardeşim, hayatınızdan şad musunuz?‘” deseniz yüzde 90’ı şad falan değil. Geçmişe göre daha mutlu, krallık dönemlerine göre ancak; yeniden de tam mutlu değil. Size şöyle söyleyeyim Fatih Beyefendi, yani bu dünyadaki beşerler hükümdarları, monarşileri, diktatörleri devirmiş beşerler. O yüzden ben bir tık daha ümitliyim. Bakınız, eğer bugün bundan üç yıl önce devletler, hareket etmeli diye düşünürdüm ben olaya. Etmediler. Beklediler. Ne kadar beklerseniz, bu işi alt etme olayınız o kadar zorlaşır. Şu anda Fatih Beyefendi, bunların toplam büyüklüğü 2 trilyonun üzerini geçti. Bakın 2 trilyon dolar. Yani bunu siz biraz daha beklerseniz, 5 trilyon dolar olacak.
Şimdi siz 5 trilyon dolarlık yapıyı sallamaya çalıştığınız vakit farklı bir kriz çıkarırsınız. Yani o yüzden sorunuza şöyle cevap verebilirim; haklısınız, devletler katiyen bunun olmasını istemeyeceklerdir, fakat bunu iki yıl önce de, üç yıl önce de, dört yıl önce de istememeleri gerekiyordu, hareket etmediler. Bu bir, iki yılda hareket ettiklerini varsayacak olursanız, büyük bir backlash; yani büyük bir reaksiyon ile karşılacaktır dünya devletleri ve bu olay yeraltı sistemine bile gidebilir. O denli olacağını zannetmiyorum.
Üçüncüsü, yani bitcoini kapatmak üzere bir şey yok. Yani devlet, Amerikan Devleti, Rus Devleti ile anlaşsa, bitcoini kapatamaz. Fiyatında çok büyük bir çöküntüye sebep olabilir, lakin “Ben kardeşim bunun kapanmasını istiyorum, bu algoritmanın durmasını istiyorum” diyemez. Bunu diyebilmesi için internet altyapısını külliyen kaldırması lazım yahut dünyadaki bütün güç kaynaklarının kuruması lazım.
Onu yapamaz, kanun dışı ilan edebilir mi? İşte bakın alım-satımda kullanılması yasaklandı değil mi? Fakat bu da çok acı bir şey. Neden biliyor musunuz? O vakit bu işten güçlü olan beşerler, bu işin hür olduğu yerlere göç etmeye başlarlar. Yani bu işin zenginlerine akıllı bir ülke çıkar der ki, “Kardeşim, cüzdanında bin tane bitcoinden fazla olanlara vatandaşlık veriyorum, gelin harcayın paranızı.” Ücretsiz varlıklı çekmek. Devletler, foreign direct investment deriz buna, doğrudan / direkt yatırım çekmek için bin tane takla atıyor kendi ülkelerine.
Yani o yüzden dediğinizde doğruluk hissesi var. Devletlerin bu bahiste isteksizliği lakin şunu da unutmayalım, devletler bayanlara oy hakkı vermede de isteksizdi. Bu devletler zencilerin otobüsün önünde oturması konusunda da isteksizdi. Yani bu devletler, efendim, bayanların oy hakkı diyoruz, Avrupa isteksizdi. Devletler, farklı ırklara -örneğin Almanya 2. Dünya Savaşı- hak verme konusunda da isteksizdi, ancak halk o devletleri aldı, böyle sıktı, vermedi zati devletler o hakkı, onlardan alındı. Şimdi bu bahis o kadar böyle manevi tarafı olan bir bahis değil, katılıyorum ancak, gün geçtikçe devletler için zorlaşıyor. İhtimaller var mı? Yok diyemem, lakin gün geçtikçe zorlaştığını söyleyebilirim. Bir de, en fazla nerede kullanılıyor demiştik? Nijerya var, Vietnam var, Peru var, Türkiye var. Amerika gelmiyor bu ülkeler ortasında. Ancak bakın unutmayın bu sıralama da yanlış şey verebilir insanlara. Bu büyüklük sıralaması değil; cüzdan sıralaması. Yani 50 dolarlık hesap açmışlar bir sürü ülkede, o ülke de birinci sıraya oynayabilir burada, lakin öteki taraftan kripto cüzdanları Türkiye’dekinin yüzde 1’idir de, Türkiye’de tutulan kriptonun 100 katını tutuyordur birileri farklı sorun, onu da söylemek isterim.
‘Fahiş vergi koyarsanız para kaçar’
Şimdi gelelim, yani ben şeyi çok isterim, Türkiye’nin bu fırsatı kullanması gerektiğini düşünüyorum. Pekala nasıl kullanacak bu fırsatı? Şimdi bir kanun hususu yayınlandı. Biraz yanlış anlaşıldı. “Eyvah, yasaklandı mı” falan dendi lakin ben de hukukçulardan okuduğum kadarıyla, alanım olmadığı için bilmiyorum, ancak olağan anladım bir şeyleri, anladığım gibiymiş fakat tekrar de ihtiyatlı davrandım, dedim ki alım-satımda kullanılmayacak ve bankalar dışında para gönderilmesini istemiyor devlet. Yani “Sen git bankana, banka hesabından Türk Liranı bitcoin alıp satabileceğin borsaya gönder” diyor, “Al-sat, ne yapıyorsan yap” diyor, “Tekrar TL’ye mi döneceksin, bankaya geri gönder” diyor. Olağan bunu bir ilkokul öğrencisine bile sorsak “Sence bunu niçin yapmak istiyorlar” diye, “Ne kadar para girdi, ne kadar para çıktı, onu ölçmek için denetim altında tutmak istiyor.” Natürel bunu niçin böyle tutmak istiyor? Büyük ihtimalle vergilendirme için.
Bir de ne diyor? “Alım-satımlarda kripto para kullanma” diyor. “Arabayı, patlıcanı, domatesi bununla satma” diyor. Şimdi bakınız birinci regülasyona bir şey demiyorum çünkü bence devletin vergi almasında hiçbir sorun yok, hatta vergi olması şu manada güzel bir şey; tanıdığını gösterir, çerçevesini çizer, insanları daha korunaklı bir şekilde ortaya koyar. Burada hiçbir sorun yok; fahiş olmadığı sürece vergiler. Fahiş vergi koyarsanız, para aslında toplayamazsınız, para kaçar, lakin olağan bir vergi.
İkinci kısma da çok katılamadım. Onun da nedenleri var bu ortada devlet açısından. Neden bir Bitcoin ile yahut Etherium ile alışveriş yapılmasın? Şundan ötürü, bunun muhasebesini nasıl yapacaksınız? Otomobil galerisi, Bitcoin’i sattı, artık Bitcoin’i muhasebede nereye koyacak? Gelir olarak koyacak lakin Bitcoin olarak mı tutacak o parayı, yoksa Bitcoin’i satış olduğu sıradaki dolar cinsinden mi tutacak? Vergiyi nereden verecek, kurumlar vergisini? Bunlar güç olmakla birlikte çözülebilecek hususlar.
Pekala, vergi konusu mutlaka yapılmalı, fakat benim Türkiye için kaçabilecek fırsat olarak gördüğüm şey ne? Örnek vereyim size, inşallah olmaz böyle bir şey fakat, Yunanistan, örnek, “Ben bütün adalara, kıyı şeridine, Bitcoin’le ödeme yapan tüm turistlere -devlet üzerinden de bu geçeceği için- yüzde 10 indirim yapıyorum” dedi. Yani şimdi pandemi var fakat inanın pandemiden sonra turizm patlaması yaşanır böyle bir ortamda. O yüzden benim regülatörlerden ve devlet yetkililerinden şöyle bir ricam var: Bir; vergi toplanması muhakkak okey, yalnızca düzgün düşünülmesi lazım. İki; alışverişlerde kullanılmaması, yani bu karar yapıldı lakin bir daha düşünülmeli. Üç; en önemlisi böyle bir kanun hususu çıkarmadan önce devlet bir ajansla anlaşırsa, o ajans o hususun maddesi Resmî Gazete’de yayımlandıktan bir dakika sonra YouTube’a yahut internete bir açıklayıcı görüntü koymalı. Bu nedir, ne değildir?
Bunu neden söylüyorum? O kadar fazla negatif haber çıkıyor ki, örneğin Marketwatch, finans çevrelerinde çok fazla izlenen bir kanal. Mesela Bitcoin düştü, Bitcoin’in düşmesinin Türkiye ile hiçbir alakası yok, büsbütün teknik bir nedeni var, futures piyasalarında yapılan bir hareket. Yüksek kaldıraçlı konumları önlemek için yapıldı bu olay. Hiç alakası yok fakat yani Marketwatch boşuna yazdı biliyor musunuz? “Türkiye, bitcoini yasakladığı için.” Hayda, halbuki öyle bir olay yok. Yani bakın durduk yere ismimiz kötü çıktı. Bu negatif şeyi de çözmek lazım.
‘Merkeziyetsiz borsalar kuruldu’
Bir de son olarak, şunu söyleyeyim, vergilendirme konusunda ben anlıyorum bürokratlar burada ne kadar para girdi ne kadar çıktı, onu algılamaya çalışıyorlar. Tamamdır. Yani 100 lira para gönderdi adam, 140 lira çekti, kârı ne kadarmış 40 lira, 40 liradan ne alayım? Vergi oranı kadar vergi alayım diyecek herhalde devlet, ancak şimdi burada şöyle bir sorun var, devlet zannediyorsa ki yalnızca bu merkezî borsalar var yanılır, neden biliyor musunuz? Merkeziyetsiz borsalar kuruldu artık. Merkeziyetsiz borsanın ne olduğunu söyleyeyim size. Şu anda Türkiye’deki birçok insan parayı bankadan TL olarak borsaya gönderiyor. Borsada kendi hesabı var, şifresiyle giriyor, o Türk Lirası’yla kripto para ünitesini alıyor, başka borsalara gönderiyor, alıyor, satıyor sonra TL’ye dönecekken tekrar geri geliyor, çok güzel. Merkezî borsa da o kişinin ismini, soyadını, kimlik numarasını tutuyor aslında, burada sorun yok. Lakin ben şunu söyleyeyim, olay bunun çok ötesine geçti. Bu iki yıl önceki olay. Şunu söyleyeyim. UniSwap üzere, sushiSwap üzere birçok merkeziyetsiz borsa var. Nasıl olduğunu söyleyeyim, bir tane elektronik cüzdan var, siz internete gidip Bitcoin’i, Etherium’u anında tek bir tuşla değiştirebiliyorsunuz. Değişim yaptığınız web sitesinde çalışan yok, binası yok, faks numarası yok, telefonu yok. Hasebiyle tekrar cüzdanların işlenmesi lazım.
Pekala vergi olayını Amerika nasıl halletmiş diyeceksiniz? Beyan usulü ile. Şimdi Türkiye’de bu iş olmaz diyeceksiniz, kimse beyan etmez. Ancak işte yavaş yavaş bizim de insanlarımıza güvenip beyan usulüne geçmemiz lazım. Yanlış beyanda bulunmada cezayı artırmak lazım. Yani bu sürekli olarak, beyan usulüne geçersek Türkler zati beyan etmez, diyerek nereye kadar gidebiliriz? Beyan usulüne geçebilirsek çok daha kolay olacaktır.
Bir de son olarak size şunu söyleyeyim, burada inanılmaz projeler var, biz burada Bitcoin’i Etherium’u konuşuyoruz, onlar blockchain’in kendisi. Bakın öyle projeler var ki, iki projeden bahsedeyim size, inanamayacaksınız. Internet of things Fatih Beyefendi nedir? Objelerin interneti.
Bakın şimdi diyelim ki, şu anda objelerin internetini nasıl sağlayabilirsiniz? İşte AT&T üzere Amerika’da büyük telekomünikasyon firmaları var. Gideceksiniz, onlarla anlaşacaksınız, diyeceksiniz ki “Benim fabrikam var kardeşim, içeride de 40 tane alet var. Bu aletlerin birbiriyle haberleşmesini istiyorum.” Yahut diyecekseniz ki “Benim mutfakta kahve makinem var, tost makinesi, bir de buzdolabı var, bunlar birbiriyle haberleşsin istiyorum.” Yahut diyeceksiniz ki “Benim evcil hayvanım var köpek yahut kedi, kaybolur diye korkuyorum, bir tek varlığım, tek arkadaşım da bu, tasmasına bir şey takacağım, onu internet of things’ten izleyeceksiniz.” Veya “Çocuğum var okula göndereceğim lakin korkuyorum, çantasına bir şey koyacağım, onu takip edeceksiniz.“
Fakat, bu işlemler çok değerli. Şimdi yeni bir proje var, o proje ne yapıyor? Çok ilginç, ben de her gün 3-4 tane white paper okuyorum, çünkü teknoloji kısmına âşığım yani. Mesela Helium ismi verilen bir proje var mesela, ne yapmış adamlar? Blockchain üzeriden küçük makinelerle, insanların modemlerini kullanarak olağan telekomünikasyon firmalarının yüzde 1 fiyatına istediğiniz şeyi track (izleme) edebiliyorlar, istediğinizi. Düşünebiliyor musunuz? Bir sigorta şirketi var, diyelim ki koca bir holdingi sele karşı sigortaladı. Şimdi sigorta şirketi sele karşı niçin sigortalar? Fabrikada eğer sel olursa, bütün alet, edevat kapılır sarfiyat, değil mi? Ancak o makineleri ne yapması lazım? Coğrafî düzeyde track edebilmesi lazım. Bu proje bunu sağlıyor mesela.
Sonra bambaşka bir proje daha. Sonsuza kadar internette bir şeyi müdafaayı sağlayan bir proje. Mesela sizler için bu çok önemli. Özellikle çok ünlü bir gazeteci, çok ünlü bir TV programcısı, ne yapmak ister? Programları sonsuzda kalsın ister. Hiçbir yönetim kendisini sansürlemesin ister. 10 yıl, 20 yıl değil, 100 yıl, 300 yıl da değil; ReView, “Ben blockchain üzerinden öyle bir şey geliştirdim ki, sen bende bütün alımı sonsuzluğa kadar tutabileceksin” diyor. Ben algoritmalarına da baktım, tutuyor algoritmalar. Yani öyle acayip şeyler var ki, daha yeni bir şey yazıyorum supply chain / tedarik zinciri; Norveç’ten bize somon geliyor, somon hangi derinlikten geldi, hangi sıcaklıktan geldi, kaç kere buzdolabı değiştirdi… Biliyorsunuz tedarik zincirlerinde büyük sorun var, adamlar mesela bu sefer o Blockchain’de onu çözüyor. Bu iş inanılmaz bir yere gidiyor ve dünyanın en zeki insanları da oraya doğru çekilmeye başlandı. Devletler eğer bunu yasaklayacaksa vallahi çabucak yapsınlar, çünkü ne kadar beklerlerse, karşıdaki yapı o kadar büyüdüğü için antibiyotiği tutmaz bu işin ve ben de isterim ki devletler yasaklayamasın, çünkü çok önemli bir teknoloji.
Fatih Altaylı: Hocam son bir şey daha sorayım; hâlâ ve hâlâ sizin de söylediğiniz üzere, bunun karşılığı, hard currency dediğimiz gerçek para. Değeri hâlâ 50 bin dolar, 52 bin dolar ve dediniz ki işte takibi kolay, çünkü bankada bunun karşılığı bir para yatıyor. Lakin temel buradaki gaye, bütün bu para işinden kurtulmak değil mi? Buraya doğru gidişat ne vakit olacak? Ne vakit biz bunun bedelini dolarla yahut başka bir bildik bir para ünitesiyle ölçmeyeceğiz?
Özgür Demirtaş: Bu çok güzel bir soru Fatih Beyefendi. Bakın şimdi benim masamda bu vardı, bununla anlatayım; mürekkep. Bir tane mürekkep var diyelim burada. Şimdi bu mürekkebin değeri ne kadar bilmiyoruz, şimdi girsek mürekkep e-ticaret sitesine 40 lira mı diyecek? Niçin 40 lira bu? Çünkü bunu bu firma bunu bu kadara satıyor. Maliyete kârı koymuş, o kadara satıyor.
Pekala bu mürekkep, kaç elma? Şimdi bir dakika. Elma cinsinden de olabilir bu olay. Şimdi o vakit da şuna bakacağız biz bu mürekkep 40 lira, 40 lirayla kaç elma alabiliyorum ben? Diyelim ki 20 elma, o vakit bu mürekkep 20 elma demekmiş. Bakın demek ki ben dünyada her şeyin her şeye göre değerini ölçebilirim. Aslında rastgele bir değer rölatiftir, bağıldır. Mesela ben sizinle bir kez tanışıyorum. Siz çok uzunsunuz mesela. Bilmiyorum 1,90 varsınız herhalde değil mi? Sizin boyunuz 1,90 da nereye göre? Ayağınıza göre yani. Taban altınıza göre 1,90. e sŞimdi Habertürk kanalının kaçıncı katındasınız bilmiyorum. Deniz düzeyine göre siz daha uzunsunuz. Bakın her şey bağıldır, birbirine göre ölçülür.
Dediğiniz doğru. Şu anda Bitcoin’in ve birçok kripto para ünitesinin değeri, dolar bazında ölçülüyor. Fakat herkes için böyle değil bu işin içinde olan beşerler için 1 Bitcoin eşittir, 1 Bitcoin. Hatta batkn birçok para fonu kurulmaya başlandı. Para fonları neye göre kendi performanslarını belirler oldular biliyor musunuz? Kaç Bitcoin’le başladık biz alım satım yapmaya? Şu anda kaç Bitcoin’deyiz? Dolarla ölçmüyorlar artık. Bu natürel ki bir geçiş süresi. Bugünden yarına olacak bir şey değil fakat emin olun üç yıl, dört yıl öncesine göre ‘1 Bitcoin eşittir 1 Bitcoin‘ anlayışına alışan sayısı daha arttı. Onu söyleyebilirim size.
Bu ortada şunu da söyleyebilirim. Bitcoin’in teknolojisi, çok eski bir teknoloji. İlk çıktığı için daha fazla önde. Bitcoin parayı park etme yeri olarak görüldü. Bambaşka projeler var, az önce anlattığım projeler, bir sorunu çözdüğü için orada. Bu ortada 9 bin tane para ünitesinden de dediğim üzere bunların çoğu batacaktır. Ben bundan iki yıl önce de, üç yıl önce de, dört yıl önce de tıpkı şeyleri söylüyordum. Şu anda da tıpkı fikirdeyim ancak, bir kısmı da tutunamayacaktır diye diye düşünüyorum.
‘Bitcoin dünya ticaretine kâfi mi?’
Fatih Altaylı: Pekala hocam çok kolay bir şey söyleyeceğim. ABD dedi ki, “Ben artık doları kaldırıyorum Bitcoin kullanacağım.” Bugün Amerikan iktisadını boyutuna baktığınız vakit, Amerika’nın yıllık GDP’si (gayri safi yurtiçi hasıla) 20 trilyon dolar. Elimizde de 21 milyon tane sabit Bitcoin var değil mi? O vakit Amerika böyle bir karar alırsa yarın, 1 Bitcoin’in değeri şöyle bir hesaplayayım, 952 bin dolara mı denk gelecek?
Özgür Demirtaş: Şu anda ben size çabucak söyleyeyim. Hatta canlı fiyatını söyleyeyim bakın. Şu anda biz bu konuşmayı yaparken, 1 trilyon 53 milyar dolar değeri.
Şimdi şöyle, ben anladım sizin sorunuzu. Siz şunu soruyordunuz, “Ya bu Bitcoin dünya ticaretine yetmez” diyeceksiniz. Lakin bu sefer kesirlere böleceksiniz. Şimdi 1 pasta, pastanın boyutu önemli değil mi, kâfi mi yetmez mi konusunda. Lakin dilimler yetmez diye bir şey yok. İstediğiniz kadar dilimlere bölebilirsiniz bunu.
Şimdi mesela Satoshi denen bir olay var, milyonda 1’i. Satoshi ile o vakit sizin söylediğiniz üzere olur, değeri çok artar. O vakit siz olağan ki bir domatesi Bitcoin’le alamazsınız fakat satoshi ile alabilirsiniz.
Bu ortada ben, yakın vadede domates biber patlıcanın kriptoyla alınacağını düşünmüyorum. Onlar, reklam değeri olan hareketler. Elon Musk‘ın yaptığı da reklam değeri olan bir hareket. Fakat unutmayın Bitcoin bunun için bayağı bir yavaş. Lakin bambaşka para üniteleri var, über süratli yani. Siz rastgele bir kredi kartınızı bir yere dokundurup işlem yapıncaya kadar aslında parayı gönderebileceksiniz öbür taraftan ve diyelim ki 100 milyon adet var o para ünitesinden. Hasebiyle sorunuzun karşılığı şu; 28 trilyon dolarlık bir ABD iktisadı fakat burada 1 trilyon dolar toplam değere ulaşmış bir para ünitesi, toplam 21 milyon adet var lakin tekrar söyleyeyim, Satoshi’lere bölerseniz, çok daha fazla. Hatta eğer sorun olursa ortaya bir layer/katman kurulur büyük ihtimalle, 1 satoshi de gerektiği vakit 10’a bölünür, 100’e bölünür.
‘Önemli olan parayı park etme’
Yani bunun teknik yolu bulunacaktır, fakat, bahis oraya gelsin keşke. Bir de unutmayın, alışverişte kullanılma olayı, parayı park etme nosyonundan daha önemli. Aslında önemli olan şey parayı park etme. Bakın bir örnek vereyim size; bu denli insan dünyada niçin oturdukları mesken dışında başka bir mesken daha alıyorlar? Domates değil ki. İkinci konutu yiyor mu bunlar? Yoo, yatırım için. Ya kardeşim, kirasına göre Türkiye’deki, Amerika’daki, Avrupa’daki konutlar, kendini 30 yılda amorti ediyor. Kendini 30 yılda amorti eden şey alınır mı? Haydi oturacağın mesken, eşin istiyordur, çocukların büyüyecektir, anıların vardır bilmem ne lakin; ikinci konutu, üçüncüyü, dördüncüyü, beşinciyi niçin alıyor bu beşerler? Türkiye de üç yılda bir otomobil alıyor millet, niçin alıyor bunu?
Ana sebebi yeniden iskender kebapta gizli. Çünkü para ceplerinde kaldığı sürece değer kaybediyor. Parayı altına, otomobile, meskene koyarak en azından alım gücünü müdafaaya çalışıyorlar enflasyona karşı. İktisattan hiç anlamayanlar da bunu yapıyor. Çünkü hissediyor bunu. Ancak bakın iktisattan biraz anlayanlar da enflasyondan paralarını muhafazaya çalışıyorlar, fakat bunu daha kompleks yatırım araçları kullanıyorlar. Mesela, ben çok mesken yatırımı olan bir insan değilim, eşi çok mesela sever. Eşim mesken, konut, mesken, mesken der ancak ben natürel matematikçi olduğum için aklıma uymuyor. Bana kalsa ömrümün sonuna kadar kirada yaşarım ben. Bu beşerler neden bu konutları alıyor? Parasının değerini korumak için. Amerika’dan bahsedeyim, Türkiye’yi geçiniz, bambaşka bir örnek daha kötü manada. Amerika da dahil hani şu enflasyonun yüzde 1-2 olduğu yer, 1900 yılına gidin ve 100 dolar banknotla bir süpermarkete girin bu Amerika’nın en bilinen şeyi ne, adamlar çok standart, 100 yıl önceki peynirleri tıpkı kapta hâlâ satılıyor. Gidin kaşar peynirleri alın. Tam 1900 yılında 100 dolarla bütün otomobil dolacak kaşarla. Sonra şuna bakın; tıpkı 100 dolarla, tıpkı ailenin ürettiği, birebir marka peynirden bugüne kadar alıyorsunuz? Ben size söyleyeyim. Yüzde 1’ini bile alamazsınız.
Bitmiş, şimdi o vakit 100 doları olan Amerikalılar ne yaptı? Onunla mesken aldı. Gayrimenkul fiyatları böyle artıyor. Arazi aldı, altın aldı. Lakin bunun asıl sebebi biz bir sorunu, başka bir sorun yaratarak çözmeye çalıştık. Sonra da iklem krizini görüyorsunuz Amerika’da yahut İspanya’da yahut Portekiz’de. Halbuki buradaki sorun cepteki paranın alım gücünün düşmesi. Eğer bilseniz ki cebinizdeki parayla bugün de, yarın da üç yıl sonra da üç aşağı beş üst tıpkı şeyler alacaksınız, böyle garip hareketlere girmezsiniz.
‘Nakit kral’dı, şimdi o denli olmadığı için ‘Bitcoin is the King‘ demeye başladı beşerler
Fatih Altaylı: Hocam, Bitcoini yeterli anlatsınız lakin ben hala şüpheciyim. Ben eşinizden yanayım. Üzücü ikna etmediniz yeniden yani, çok sorularıma biraz daha güzel karşılık aldım lakin tekrar de çok ikna olmuş değilim.
Özgür Demirtaş: Bakın sizi güldüreyim Fatih Beyefendi. Sizinle nasıl tıpkı başta olduğunuzu şimdi Neslihan söylüyor, diyor ki “Konut almadın, mesken almadın, konut almadın.” Ya diyorum mesken almayacağım 30 yılda (amorti edecek), ben finans dersi veriyorum. Utanıyorum yani bana sorsalar. En sonunda ben ona dedim ki “Gel, biraz şu yatırımlardan yapalım” dedim. Bana her sabah soruyor “Garanti mi, kesin olur mu?” “Neslihancığım bak, kesin olsa getirisi bu kadar olmaz, beklenen getirisi bu kadar olsa kesin olmazdı zati.” Yani kesin diyorsan babaanne üzere gideceksin, yüzde 1 faizden koyacaksın bu kadar dolarını. Evet o baş yapısından çıkmak lazım.
‘Bankalar kripto paraları kabul edecek mi?’
Fatih Altaylı: Özgür Hocam şimdi şeyi merak ediyorum, kripto paraların bu gün yatırım değeri elde edebiliyor olması açısından, evet kendi kazandırdığı değer çok yüksek gözüküyor lakin bir süre sonra bu spekülatif artışlar haliyle azalacaktır. Bu da problemin problemlerinden bir tanesi. Diyelim ki benim 1 milyon dolar olan Bitcoinim var. Ben bir mesken almak istiyorum ve krediyle almak istiyorum bu meskeni. Gidiyorum bilmem ne bankasına, “Arkadaş benim bu kadar kripto param var, sen bunu ipotek et ve bana kredi ver.” bunu istediğim vakit bunu dünyada hiçbir banka kabul etmiyor şu an. Ne vakit böyle bir şey gerçekleşebilir? Gerçekleşme ihtimali var mı? Kripto para bir yandan da mevcut bankacılık sisteminin düşmanı. Düşmanını nasıl benimseyecek? Nasıl bir bankacılık sistemine evrilecek bu iş, evrilecek mi ya da?
Özgür Demirtaş: Şimdi çok güzel soru. Burada ekranımı paylaşabiliyor olsaydım sizinle birtakım şetler paylaşabilirdim. Sorunuza net cevap veriyorum Fatih Beyefendi. Bu ne vakit olacak diyorsunuz, bu oldu. Var bu lakin bu bizim bildiğimiz bankalar üzerinden değil; şimdi isim vermeyeyim burada. Bir yapı oluştu, buna biz, merkeziyetsiz finans diyoruz.
Şimdi bakın merkeziyetsiz blockchain içinde merkeziyetsiz finans oluştu ve sıkı durun, fizikî dünyada finans dediğimiz vakit ne var içinde? Ben söyleyeyim. Banka var, banka ne yapyor? Milletten mevduat topluyor, ona kredi veriyor. İki; sigorta şirketleri var onlar, ne yapıyor, milletten prim topluyor bir milyon kişiden. Bunun 100’ünün başına kötü bir şey geliyor Allah korusun, onlara sonradan ödeme yapıyor. Üç; borsalar var fizikî olarak, onlar ne yapıyor, alıcı ile satıcıyı bir ortaya getiriyor. O işlemden bir hisse alıyor. Dört; para yönetim şirketleri var, fon şirketleri. O şirketler paranızı alıyor, sizin isminize yönetiyor. Çok kâr getirisi sonrasını kendisine alıyor.
Dört tane şey var. bu dördünün dördü de blockchain üzerine taşınmış durumda. Sizin sorduğunuz soru bu dördünden birincisi konusunda. Yani benim bir kriptom var, nasıl benim Türk Liram varsa, ben gidip bankaya diyorum ki “Al kardeşim ipotek, bana kredi ver“, konutum varsa “Al kardeşim bunu ipotek, bana para ver.“
Siz de soruyorsunuz ki kriptom var benim, ben bunu verip, ekstra bir borç alabilir miyim? Bu merkeziyetsiz finansın birinci bacağı. Dijital hale geldiler. Şimdi isim vermeyeyim. Sahipleri yok. Elektrik yok, su yok, faks yok, telefon yok, sizin şu anda 1 milyon TL karşılığı olan Bitcoininiz mi var? Etherium var ya Bitcoin’den sonraki en büyük para ünitesi. Etherium Blockchain’inin en büyük özelliği, üzerinde akıllı kontratlar yazılmasıdır. Hani Tapu Kadastro, noterlik bilmem işlemleri var ya, onları bilgisayar kodu haline getirebiliyorsunuz ve Etherium Blockchain’i üzerinden yapıyorsunuz bunu. Size az önce söylediğim merkeziyetsiz finans, yani merkeziyetsiz sigorta şirketi, merkeziyetsiz borsa, merkeziyetsiz banka ve merkeziyetsiz fon şirketlerinin çoğu Etherium üzerinde şu an.
Çok güzel. Pekala bunlar ne yapıyorlar? Gidiyorsunuz Bitcoininiz mi var? Etherium üzerinde kullanabilecek hale getiriyorsunuz onu bir kaç tuşla. Onu oraya koyuyorsunuz. Yani mevduat olarak koyuyorsunuz. Size bir de faiz veriyor onun üzerinden, onu ipotek ediyorsunuz. Onu ipotek ettikten sonra kredi çekebiliyorsunuz. 1 milyon dolarlık oraya para koyarsanız eğer, siz onun yüzde 80’i kadar para çekebilirsiniz azamî. Yani 800 bin dolarlık para çekersiniz. Hatta bu o kadar yapılmaya başlandı ki şimdi müsaade verirseniz beni bekleyin, izleyicilere canlı olarak bütün ekranlarıma bakarak söyleyeyim, şu anda sistemdeki büyüklüğü size söyleyeceğim. Yalnızca birindeki büyüklüğü söyleyeceğim ve şaşıracaksınız bu sayısı duyduğunuz vakit. İsim vermeyeceğim için söylüyorum. Bu merkeziyetsiz finansta şu anda toplam para 60 milyar dolar. 1 yıl önce 1 milyar dolar bile değildi. Yalnızca bir tane merkeziyetsiz bankada şu anda 15 milyar dolarlık depozito var.
Münasebetiyle bankalara ben buradan sesleneyim. Elinizi çabuk tutun siz regülasyonlar aracılığı ile korunduğunuz için kendinizi güvende hissediyorsunuz. Lakin bunlar fake, geçersiz korunmalar. Yani birileri sizi kanunla koruyor diye korunmuş olmuyorsunuz. Teknolojiden geri kalmayın. Yani mevduat topla, kredi ver olayı algoritmik bir olaydır. Şimdi olmasa bile ileride algoritma dönüşebilir.
Sigorta, şu an sigortayı büyük şirketler yapıyor doğru mu? İnsanların birbirini sigortaladığı döneme doğru gidiyoruz. Örnek vereyim Fatih Beyefendi, benim şu anda otomobilim var, sigorta yaptırmak istiyorum. Ve diyorum ki benim bu model bir otomobilim var sürücü geçmişimde, gidiyorum dört tane, beş tane sigorta şirketi var, Türkiye’den bahsetmiyorum, Amerika’da bir sigorta şirketine, en âlâ fiyatı veren sigorta şirketine sigortamı yaptırıyorum. Yalnızca fiyat önemli değil; işimi hallediyor mu o da önemli. Artık ne olacak biliyor musunuz bundan 40 yıl sonra? Konuşmayı anar beşerler. Ben diyeceğim ki internete, blockchain üzerinde, şu model otomobilim var. Sürüş geçmişim yeniden blockchain üzerinde budur. Sahtekârlık yapamam orada. Beni sigortalamak isteyenler kimler? Herkes bana teklifte bulunacak Fatih Beyefendi. Senin 100 bin dolara sigortalarım arabanı, şu kadar fiyata, aylık 2000 dolara, biri diyecek ki aylık 1500 dolara, biri diyecek ki aylık 800 dolara. Ben de gideceğim en ucuza yapacağım. Pekala nereden bileceğim bu adamın kaza olursa bana para vereceğini? O parayı ipotek olarak sisteme koyacak çünkü adam sigorta süresi boyunca. Garanti, yani sigorta şirketinin keyfini beklemeyecek. Şimdi rastgele bir sigorta şirketi bu modelle yarışabilir mi?
Kripto paralar nerede tutuluyor, sahibi kim?
Fatih Altaylı: Pekala bunu çok soruyor vatandaşlar. Her 100 kişiden 20, 30’u bu soruyu soruyor. Diyorlar ki kripto için yatırılan paralar nerede tutuluyor? Bu paraların sahibi kim diyorlar? Sistemin ne kadar anlaşılmadığı bu sorudan aşikâr aslında.
Özgür Demirtaş: Lakin çok güzel soru. Ben soruyu neden beğendiğimi söyleyeyim size. Temel soruları niçin beğeniyorum biliyor musunuz? Çünkü Fatih Beyefendi, toplumdaki en büyük sorunlar, temel soru sormamamızdan kaynaklı. Yani biz ayıp olmasın diye, aman bilmediğimi düşünmesinler diye, temel soruyu sormadığımız, havalı gözükmek için de 18. stepteki soruyu sorduğumuz için temel soruyu sormuyoruz, karşılığını almıyoruz. Sonraki bütün düğmeler de yanlış ilikleniyor.
Artık bakın soru şu, bu paralar nereye gidiyor? Şimdi natürel bu sorunun altında yatan nedeni konuşmak lazım. Bir sefer paranın bir yere gittiği yok. Bunun nedeni şu, insanoğlu, 30 bin yıldır bir otorite altında çalışıyor. Bir; doğduğu vakit mağaradaki babası ve annesi, ondan sonra köyü varsa köyün ağası, eğer Ortaçağ’da yaşıyorsa, kralsa, monarşiyse yani sürekli otorite var. Kişiler şunu düşünemiyor, bütün aksiyonlarımdan ben sorumluyum diye düşünemiyor.
Şimdi gelelim soruya. Şimdi Türk Lirası’nı bir yere yatırdım, kayboldu. Çabucak ne yaparsın? Bankaya telefon açarsın. Kardeşim benim burada param vardı diye. Bitcoin’i yatırdım. Cüzdanımın şifresini unuttum. Nereye telefon açacağım? Yok öyle bir şey bitti. Çünkü bu merkeziyetsiz sistemde banka sensin. Sigorta şirketi sensin. Borsa sensin. Münasebetiyle yaptığın her şeyden de sen sorumlusun.
Şimdi siz pay senetlerinden bahsedeyim. Takasbank denen olay var Amerika’da, bu Elon Musk’lar falan da amiyane tabirle buna gıcık kapıyorlar. Rastgele bir şeyi siz sattığınız vakit o para değişik ülkelerde değişik şeyler var. Bir gün sonra yahut gün sonra o süreç yapılmış üzere gözüküyor. Fakat blockchain ekosisteminde buna gerek yok, anlık her şey aslında. Her şeyi anlık olarak kaydediyorum. Ben parayı verdim. Bitcoin’i satmak isteye bir kişi var, bir de almak isteyen bir kişi var. Çok kolay ben parayı verdiğim vakit Bitcoin’i aldım. Para bana bunu kim sattıysa ona gitmiş oldu.
Merkezi bir otoriteden de geçmedi bu olay. Ancak eğer ben borsadan bir pay senedi alsaydım, Türkiye’deki borsadan yahut Amerika’daki borsadan, o bir merkezî yapıdan geçerek gidecekti. Burada ise öyle bir şey yok. Özellikle merkeziyetsiz borsalarda yok. Çok ayrıntıya girmeden şunu söyleyeyim. Devlet regülatörleri büyük kusur yapabilirler eğer merkeziyetçi borsaları düşünürlerse. Tekrar söylüyorum, merkeziyetsiz borsalar kuruldu. Nasıl çalıştıklarını söyleyeyim. Diyelim ki Fatih Bey’in elinde Apple payı var ve bunu satmak istiyor. Nasıl satıyorsunuz bunu? Borsaya giriyorsunuz, Apple’ı almak isteyen ve satmak isteyenler var. Apple’ınızı satıyorunuz dolarınızı alıyorsunuz. Fazilet Beyefendi de almak istiyor, doları veriyor, Apple’ı alıyor. Lakin borsada bir piyasa yapan var. Şimdi bir an için böyle bir şeyin olmadığını düşünün. Bir leğen yahut bir havuz var. Leğenin içine biri, 5 milyon dolar para koymuş. Bir de 5 milyon dolarlık Apple payı koymuş. Niçin koymuş?. Fatih Beyefendi gidiyor, elinde Apple payı var leğene atıyor, o kadarlık dolar çekiyor. Fazilet Beyefendi de Apple almak istiyor, gidiyor doları atıyor, Apple’ı çekiyor. Pekala anladık da bu leğeni oraya kim koydu? Biz bunlara ‘liquidity provide‘ diyoruz, yani likidite sağlayıcıları. Bunlar da, nasıl bizim alım-satımlarımızdan bir ücret alıyorlar, bu adamlar da leğenden para kazanmış oluyorlar.
Böylece borsa sizsiniz, banka sizsiniz, sigorta şirketi sizsiniz, fon şirketi sizsiniz. Sonunda şunu söyleyeyim; özellikle Türkiye ve Afrika için blockchain gelişmekte olan ülkelere de yarar sağlar lakin; en çok faydayı da gelişmekte olan ülkelere sağlar. Gelişmişlere değil. Bakın Lübnan.
Bakın neden? Enflasyonu olan ülkelerde o para ünitelerine güven azaldı. Türkiye’de ne kadarlık altın ithalatı var biliyorsunuz. Biz o kadar altını ne yapıyoruz Fatih Beyefendi? Sabah kahvaltısında altın mı rendeliyoruz? Hintliler üzere sütlacın üzerine altın mı döküyoruz? Taksak desek o kadar altını, bu vatandaşların tüm cildinin altınla kaplanması lazım.
80 milyon insan, neden altın alıyoruz biz? Niçin o kadar otomobil alıyoruz biz? Almamızın nedeni yatırımımızı, yani alım gücümüzü korumak istememiz. Bu yüzden gelişmekte olan ülkelere çıkmış bir şey bu. Niçin Nijerya’da ya da Lübnan’da o olaylar olduğu vakit, beşerler kripto paraya koştu? Güvenmiyorlar çünkü. Güven yok. Gelişmiş ülkelerde de katkısı var lakin; daha teknolojik olaylarla katkısı var. O yüzden bence regülatörlerin bundan yararlanmanın kapısını açmaları lazım.
Yıllarca ne yaptık hatırlayın Türkiye’de? Bizde biliyorsunuz yasak vardı değil mi? Ve bizim şimdi isim vermeyelim, otomobillerimiz vardı camını böyle açıyorduk (döndürerek açılan camı gösteriyor), yan ayna yoktu. Alman arabası fiyatına satılıyordu. Niçin yaptık biz bunu?
Fatih Altaylı: Yerli ekonomiyi korumak için. Yerli üreticiyi.
Özgür Demirtaş: Pekala korudu mu? Sonuç sıfır.Tam bilakis açacaksın kardeşim. İyi olan kazansın diyeceksin.
Fatih Altaylı: Pekala hocam şimdi bir şey soracağım. Bunun karşılığını bulamıyorum. ABD’de sizin de söylediğiniz üzere, 1 trilyon civarında bir Bitcoin var. Amerika bâtın bilinmeyen bunları toplasa ve hepsini topladıktan sonra dese ki ‘Artık Bitcoin yok, ben bunları sakladı’ dese ne olur?
Özgür Demirtaş: Şimdi bununla ilgili komplo teorileri var. Ben bilim insanı olarak kanıtlayamadığım teoriyi söyleyemem, inanamam. Komplo teorilerini de o yüzden sevmiyorum. Hiçbir komplo teorisinin yanlış olduğunu bulamam lakin; rastgele bir komplo teorisinin yanlış olduğunu ispatlama yükü bilim insanları üzerinde değil. O eksiksiz teorisinin doğru olduğunu ispatlama yükü, onu sav edenler. Bilimsel olarak biz böyle çalışıyoruz. Gelelim bu Amerika’nın olayına. Birtakım bu kara para aklama olaylarından ötürü falan, FBI’ın elinde bayağı bir Bitcoin birikmiş durumda esasen. Bu bilgi var aslında elimizde ancak, Amerika böyle bir şey yapar mı? Vallahi yani sinemalardan izlediğimiz, böyle çok çevik olarak addedilen Amerikan devleti böyle bir şey yapsa şaşırır mıyız? Şaşırmayız, ancak görüldü ki bu Trump’lı günlerden, o kadar da abartıldığı kadar değil. Koca kurumsal devlet, bir tane adamın elinde oyuncak oldu.
Çin yapabilir, yapamasınlar inşallah bu ortada. Çünkü yapmaları çok tehlikeli olur. Neden? Ben istemem yani, ben hiçbir yerde çok fazla kripto para birikmesini istemem. Adaleti bozar o. Şöyle söyleyeyim size, neden Çin yapmaz biliyor musunuz? Çünkü bunlar, bir rüya içerisindeler. Bütün devletler, kendi para ünitesini çıkarmayı konuşuyorlar. İşte toplandık, bu ortada da Ay’a insan gönderiyorlar güya. Bunlar esasen açık kod olduğu için rastgele bir ülkenin kendi para ünitesini çıkarması 48 saat zati. Fakat öyle bir lanse ediyorlar ki basına, işte gruplarımız toplandı, işte hazineden bilmemeler toplandı, işte bilinmeyen toplantılar yapılıyor. Ne yapacaksın? Para çıkaracağım. Kardeşim neredeyse üniversite mezunu adam aslında oturuyor, yurt odasında kripto para çıkarıyor artık. Çünkü niçin? Sizden önce çıkmış kripto para ünitelerinin yazılımları open source, açık. Gidip kopyalasan bile, ismini başka bi şey koysan bile var.
Fatih Altaylı: Onlar her şeye kızıyor.
Özgür Demirtaş: Venezuela’nın bu durumda olmasının tek bir nedeni yok, hiçbir şeyin tek nedeni olmaz ki kardeşim. Nedenlerinden biri Amerikan ambargosudur. Daha ne kadar söyleyeyim? Lakin başka nedenleri de devlet başkanlarının diktatör olmasıdır ve Venezuela için çalışan ne kadar aklı selim adam varsa onların ülke dışına çıkmasına sebep olmasıdır.
Fatih Altaylı: Son bir şey soracağım. Ne vakit maaşlarımızı Bitcoin, Eherium ya da bunların alt ünitesi üzere bir şeyle almaya başlarız? Çünkü o gün gelmeden bu işin olduğu söylenemez. Ne vakit biz maaşlarımızı böyle aldık, o vakit bu iş olmuş demektir. Ne vakit bir kestiriminiz var mı?
Özgür Demirtaş: Batı dünyasında ben bu tip haberlerin bir yıla kadar sıklıkla geleceğini düşünüyorum. Lakin muhafazalı olmak isteyen Afrika ülkelerinin, gelişmekte olan ülkelerin, öcü diye bunu engellemeye çalışacakalarını, kanunlar koyacaklarını düşünüyorum. Lakin hiçbir şey fark etmez, Bitcoinle ödeme yapmayı durdurursan seneye, adam parasını Euro cinsinden Dolar cinsinden alır, onu Bitcoin’e dönüştürür. Önemli olan alttaki sorunu çözmek. Eğer bu kadar para basma olayı olmasaydı kimin Bitcoin’le mitcoinle işi olur? Buraya gelmesini ana sebebi devletlerin kendisidir efendim.
Özgür Demirtaş kimdir?
Özgür Demirtaş, Ankara’da dünyaya geldi. Üniversite yerleştirme imtihanlarında Türkiye’de birinci 50 öğrenci ortasında yer alarak, 1998’de Boğaziçi Üniversitesi Elektrik Elektronik Mühendisliği Kısmı’nı tamamladı. Boston College’daki çalışmalarını 2003’te tamamlayarak 27 yaşında finans alanında doktorasını kazandı. Birebir sene, Baruch College City University of New York’ta Yardımcı Doçent konumunda misyona başladı. “Öğretim alanında”, 2003 yılında Finans kısmı içerisinde, 2004 yılında ise İşletme Fakültesi’nde en yeterli öğretim üyesi seçildi. 2005 yılında, tüm ana bilim kolları ve fakülteler ortasında en güzel öğretim üyesi seçilerek “Üstün Öğretim Madalyası”na layık görüldü. Birebir vakitte New York University (NYU) Stern School of Business’ta en yüksek öğretim değerlendirmelerini aldı. 2007 yılında doçent unvanını kazanarak City University of New York’ta kalıcı bir akademik durum elde etti. 2010 yılında, öğretim alanında, ABD, İngiltere, Kanada ve İskoçya’da 1 milyon profesör ortasında yapılan 10 milyonu aşkın öğrencinin değerlendirmeleri sonucunda, birinci 20 içerisinde gösterildi.
Çalışmaları dünyanın önde gelen akademik mecmualarında (Management Science, Journal of Financial Economics, Journal of Monetary Economics, Journal of Financial and Quantitative Analysis, Review of Finance ve Journal of Business & Economic Statistics) yayımlandı. 35’in üzerinde akademik yayın yaptı. Birebir vakitte özel yatırım fonları hakkındaki kitabı Academic Press tarafından basıldı.
2004 yılından başlamak üzere, araştırmaları City University of New York tarafından 6 sene boyunca ödüllendirildi. 2012 yılı Eylül ayında ABD’deki kalıcı konumunu terk ederek, Sabancı Üniversitesi’ne Finans Kürsü Lideri olarak katıldı. Sabancı Üniversitesi bünyesinde yaptığı çalışmalar ile Marie-Curie Avrupa Araştırma Fonu’nu kazandı.
Prof. Dr. Özgür Demirtaş, Sabancı Üniversitesi altında kurulan Finans Mükemmeliyet Merkezi (Center of Excellence in Finance) Kurucu Başkanlığı, Türkiye’nin önde gelen bankalarından Akbank’ın İdare Heyeti üyeliği ve Türkiye’nin birinci finansal okuryazarlık derneği FODER’in Kurucu İdare Şurası üyeliklerini üstlenmiştir. Birçok büyük şirket ve holding için danışmanlık yapmaktadır. Türkiye, ABD ve Avrupa’da onursal konuşmacı olarak etkinliklere ve panelist olarak fikir kuruluşlarının faaliyetlerine katılmaktadır. Birebir vakitte başta biyoteknoloji bölümü olmak üzere birçok dalda melek yatırımcıdır.
(Sabancı Üniversitesi internet sitesinden alınmıştır).