Mehmet KARA
DÜNYA Gazetesi Güç Sayfası 13 Aralık 2012 tarihinde yayımlanmaya başladı. Ondan tam 9 ay evvel de Güç Günlüğü haber sitesi yayına başlamıştı. Aslında bunlar geleceğe dönük hazırlıklardı. Zira elektrik kesimindeki liberalizasyon adımları hızlanmıştı. Hakikaten üzerinden şimdi bir yıl bile geçmeden elektrikte dağıtım ve perakende satış hizmetleri büsbütün özel bölüme devredilmişti.
Her şeyin bir vakti var
Elektrik üretim kesiminde özgürleşme adımları dağıtımdakine nazaran çok daha erken atılsa da kamunun elindeki santrallerin satılması vakit gerektiriyordu. Ki dağıtım özelleştirmeleri tamamlandıktan sonra da birer ikişer ihaleye çıkarılan santrallerin en uygun teklifi sunan isteklilere devredilmesine devam ediliyordu.
Nihai amaç, elektriğin üretim, dağıtım ve satışının büsbütün özel oyuncular eliyle gerçekleştirilmesi, tüketicinin istediği tedarikçiden pazarlık yoluyla elektrik satın alabilmesiydi.
Büyük tüketicilerden başladı
Ama bu türlü bir dönüşüm için vakte muhtaçlık vardı. O denli ha deyince her tüketici yeni modelin kesimi haline gelemezdi. İşe büyük ölçekli elektrik tüketicilerinden başlanacaktı. Bunun için hür tüketici limiti ismi altında belirlenen ve açıklanan bir sayıya bakılarak, yıllık elektrik tüketimi belirli bir ölçünün üzerindeki tüketicilere, güç muhtaçlığını direkt özel bölümdeki üretici/tedarikçilerden pazarlık yoluyla alabilme imkanı tanındı. Sonra bu limit adım adım aşağı çekilecek, hane halkına kadar inilecekti.
Yeni adım yok, tıkanma var
Ancak son yıllarda bir yanı ile iktisadın genelindeki zahmetlere paralel, bir yanı ile baştan belirlenen kurgunun kendisinden kaynaklanan nedenlerle elektrik bölümünde de bir tıkanma yaşandı, yaşanıyor. Bu nedenle bırakın özgürleşme hevesinin devam etmesini ya da bu mevzuda yeni adımlar atılmasını, daha evvel atılmış birtakım adımlar da devamı gelmediği için etkisiz kaldı diyebiliriz.
Maliyeti tarifeye yansıtamama
Nasıl yani sorusunun yanıtı uzun lakin ben sonuçlarından birini söyleyeyim, siz de kendi değerlendirmenizi yaparsınız artık. Pazarlık yoluyla, devletin, yani Güç Piyasası Düzenleme Kurumu’nun (PDK) belirlediği tarifelerden daha düşük fiyatla elektrik satabilmeleri için lisanslandırılan şirketler pek yol alamadı. Zira bunun için öncelikle EPDK’nın belirlediği tarifelerin, ünite başına elektrik üretim maliyetlerine bağlı formda tespiti gerekiyordu ki burada bir tıkanma yaşandı.
Siyasi sonuçlarından çekinildi
Oysa güç ve iktisat idaresi, seçmen tercihlerini olumsuz etkileyeceği telaşıyla elektrik fiyat tarifelerinin yükselmemesi için elinden geleni arkasına koymamalıydı. Gerçekten o denli oldu ve üretim maliyetleri yükselse de elektrikteki gösterge fiyat tarifeleri enfl asyonun gerisinde kaldı. Güzel enfl asyon da iktisat aktörleri için emniyetli bir gösterge niteliğini hala koruyor mu o da farklı tartışma konusu fakat bu yazının problemi değil.
Tarifenin altına inebilene aşkolsun
Elektrik fiyat tarifeleri maliyetleri yansıtmayınca, daha düşük maliyetle üretim yapıp bu tarifenin altından elektrik satabilecek babayiğit de çıkamaz oldu haliyle. Bu durumda tarifelerin yol açtığı sıkışma, ya kamu güç devlerinin bilançolarına ziyan, dolaylı olarak da Maliye’ye, yani Hazine’ye, devletin kasasına daha düşük gelir olarak yansıyacaktı. Yani elektrik üretim şirketi EÜAŞ’ın ziyan etmesi değerine havuza düşük fiyattan elektrik vermesi gerekecekti. Bazen de BOTAŞ elektrik üretimi maksatlı doğalgazın fiyatını düşük tutup, ithalata ödediği bedelin altından fiyatlarla gaz verecekti çevrim santrallerine.
Bugünkü tarifeler neyi yansıtır?
Bu ortada EPDK’nin belirlediği tarifelerin maliyetleri bugün ne ölçüde yansıttığına da göz atalım diyeceğim ancak iş daha da uzar. Tekrar de tek bir cümle gelinen noktayı anlatmaya yetebilir, kim bilir? Elektriğini daha ucuza alabilme hakkını birinci elde eden çok büyük ölçekli elektrik tüketicileri (ki endüstriciler başta geliyor) bugün elektriğini mecburen pazarlıkla satın alıyor.
Yeni icat: Son kaynak tedariki
Peki neden ve nasıl? Zira devlet yakın geçmişte son kaynak tedarik tarifesi ismi altında öteki bir tarife icat edip onların önüne koydu ki oradaki ünite fiyatları da hem yüksek hem de ünite başına elektrik üretim maliyetlerine endeksli. Hatta yenilenebilir kaynaklara dayalı yatırımları teşvik etmenin, yani YEKDEM ödemelerinin yol açtığı ek maliyetler de buraya yükleniyor.
Neyi ne ile sübvanse etmeli?
Görüleceği üzere, Türkiye’nin 2001 yılında çıkarılan Elektrik Piyasası Kanunu ile başlayan özgürleşme macerasında gelip dayandığı yer burası. Maliyeti piyasada belirlenen bir eserin vatandaşa ucuza verilip verilmemesi bir ekonomik ve toplumsal, münasebetiyle siyasi bir tercih problemi. Lakin şunları söylemek lazım. Bir malı, hele hele çoğunluğunu dışarıdan ithal ettiğiniz bir eseri ucuza verebilmeniz için öbür bir yerden kaynak sağlayabiliyor olmalısınız. Örneğin teknoloji yüklü yüksek katma pahalı mal, eser ve hizmet ihracatı yoluyla ulusal gelirinizi tavana çıkartabiliyorsanız, enerjiyi ister kendinize ilişkin isterseniz ithal kaynaklı olsun, ucuza kullanıma sunmanızda bir sakınca yoktur. Bizdeki durumun bu merkezde olmadığını söylersek yanlış olmaz herhalde.
Bayilik hayallerinden bugüne
Neyse bu husus çok uzadı, biz başa dönelim. DÜNYA Güç Sayfası’ndaki birinci bir yıl içinde yayınlanan yazılardan birinde “elektrik satış bayiliği bir iş/girişim fırsatı olabilir mi” sorusuna karşılık aramıştık. Verdiğimiz yanıt çok netti. Elektrik satışı için dükkan açmak makul bir hareket sayılmazdı. Bu olsa olsa mevcut bir dükkanın içinde ek iş olarak devreye sokulabilirdi, ki o da uzun vadede kalıcı olmazdı. Çünkü bu iş öncelikle teknolojik bir altyapıya gereksinim gösterirdi. Abonelik ve tedarikçi değiştirme süreçleri dijital ortamlarda yapılabileceğinden, bu işlerin büyük ölçekli ve yüksek teknolojiye harcama yapabilecek hacimli oyuncuların harcı olacağını söylemek için müneccim olmaya da hacet yoktu elbette.
Yeni trend: E-mobilite
Yazımıza son verirken, bugünün tanınan konusuna değinelim isterseniz. Nasıl ki 2010’lu yılların başlarında elektrikte özgürleşme geleceği değiştirecek dönüştürecek yeniliklerin başında geliyor idiyse bugün de ana trendlerden biri e-mobilite. Ve e-mobilite denilince en çok konuşulan bahislerin başında elektrikli araçlar geliyor. Mevcut araç parkı içindeki tartısı şimdi düşük olsa da bugün herkesin başında buna dair sorular uçuşuyor. Haydi bu kere de kendimiz soralım, kendimiz yanıt verelim. Soru şu: Elektrikli araç istasyonu sahipliği düzgün bir teşebbüs fırsatı olabilir mi?
Şarj istasyonu para basar mı?
Cevap: Hayır. Bu iş bakkal, tuhafiye, kafeterya ya da bar açmaya benzemez. Zira tek başına yapılabilecek bir iş değil. Kanun koyucu da o denli düşünmüş olmalı ki elektrikli araçlar için şarj ağı işletmeciliğini lisanslı olarak yapılabilecek faaliyetler ortasında gösterdi. Elbette konutunuzun önünde, apartmanınızın ve şirketinizin otoparkında kendi araçlarınız için şebekeden elektrik alıp araçlarınızın bataryalarını şarj edebilirsiniz. Fakat bu iş temel itibariyle lisans alınarak verilebilecek bir hizmet. Hasebiyle küçük girişimcilerin harcı değil. Gerçekten bugün itibariyle 14 oyuncu lisans almış durumda. Ve görüldüğü kadarıyla lisans alan oyuncuların hiç biri de o denli küçük bir iş kurayım diye yola çıkan teşebbüsçü profiline sahip değil. Hepsi de daha büyük ölçekli oynamaya istekli aktörler.