Bitcoin’in mevcut kuru nispetinde pahalı olup olmadığı başka bir deyişle balon olup olmadığı daima tartışma konusu olmuştur. Bu yazımda Bitcoin’in teknolojisine, para siyasetine, vaadettiklerine ve mevcut kullanımına değinerek farklı etmenler ışığında bu soruya karşılık arayacağım.
Paranın kıymeti benimsenen para standardına nazaran izah edilebilir. Bir metaya dayanan para sistemlerinde paranın bedeli bu meta ile açıklanabilir. ABD’nin 1971 yılında Bretton Woods Anlaşması’ndan vazgeçerek (The Nixon Shock) doların altın karşılığını kaldırmasıyla birlikte büsbütün prestiji para sistemine geçilmiştir. Böylelikle devletlerin karşılıksız para bastığı bir nizama girilmiştir. Prestiji para, pahasını devletin tüm organları ve hukuk sistemiyle birlikte gücünden ve istikrarından alır. Beşerler da fikir birliği içerisinde bu gücün belirlediği parayı belirlenen biçimde kullanmak suretiyle prestij ederler. Yoksa devletler tarafından basılan paranın muhakkak maliyetleri kelam mevzusudur ve paralar da, ölçüsüne nazaran, basım masraflarından farklı bir kıymete karşılık gelir.
Satoshi Nakamoto’nun yayımladığı Bitcoin teknik dokümanında (“Bitcoin: Eşler Arası/Uçtan Uca Elektronik Nakit/Ödeme Sistemi”) elektronik ortamda bir ödeme sistemi ve bu ödeme sisteminde kullanılan para tanıtılır. Bu sistem ardındaki teknoloji sayesinde bankalar üzere “güvenilir üçüncü tarafa” muhtaçlık duyulmaksızın bireyden şahsa 7/24 inançlı paha transferi imkânı sağlar. Görüldüğü üzere bu sistemin münasebetiyle Bitcoin’in bir fonksiyonu ve bu fonksiyona binaen potansiyel bir pahası bulunur.
Bitcoin’in arzı da bir iktisadi yasaya tabi kılınarak belirli aralıklarla ve muhakkak periyot sonunda azalan ölçüde belirlenmiştir. Nitekim Bitcoin’in üretilmesi madencilik denilen bir faaliyetle sağlanır. Madenciler (ki madencilik belirli bir zümreye ilişkin olmayıp isteyen herkes tarafından yapılabilir) bu faaliyeti sonucunda yeni bir blok üretirler. Yaklaşık her on dakikada bir yeni blok üretilir ve buna karşılık ödül olarak Bitcoin sistem tarafından madenci/lere verilir. Bitcoin’in üretilmesi de bu biçimde sağlanır. En başında her bir blok için 50 Bitcoin madenci/lere verilirdi. Her bir blok başına üretilen Bitcoin sayısı her 210.000 blokta bir yarılanır. 11 Mayıs 2020’de üçüncü yarılanma gerçekleştiğinden günümüzde her bir blok başına yani yaklaşık her on dakikada bir 6.25 Bitcoin üretilir. Yani Bitcoin’in muhakkak şeffaf bir para siyaseti vardır. Prestiji paralarda genelde merkez bankaları para siyasetini belirler. Bitcoin’de ise para siyaseti üstte söz edildiği üzere matematik temelinde şeffaf bir biçimde evvelce açıklanan kurallar çerçevesinde tespit olunmuştur.
Bitcoin üzere para ünitesi kripto varlıkların kendi içsel pahaları yoktur. 1 Bitcoin’in kıymeti, doğal olarak, insanların buna aktardığı fiat para ve mevcut Bitcoin sayısına nazaran belirlenir. Örneğin şu an Bitcoin’in piyasa kapitali 950 867 670 241 $ ve mevcut arz 18 708 662 (Bitcoin sayısı) ise piyasa kapitali/ mevcut arz = 1 Bitcoin’in değeri= 50 825 $. Alışılmış ki Bitcoin’i elinde bulunduranlar için hala paha taşıması onu almaya istekli şahısların varlığına bağlıdır. Görüldüğü üzere öteki eserlerde olduğu üzere Bitcoin’in fiyatı da arz ve taleple ilgilidir.
Bitcoin faaliyet geçtiği Ocak 2009’dan bu yana neredeyse kesintisiz 7/24 işleyen bir ödeme sistemi sunar. Bu ödeme sistemi üçüncü şahıslara muhtaçlık duyulmaksızın bireyden şahsa paha transferine imkân tanır. Bu manada Bitcoin insanlara finansal özgürlük vaat eder. Öbür bir deyişle bu sistem şahsa kendi bankası olması fırsatı verir. Bu da ticaretin ve alışverişin internete kaydığı günümüzde epey değerlidir. Ayrıyeten Bitcoin kullanılarak paha transferi memleketler arası düzlemde icra edilebilir. Dünyanın rastgele bir yerindeki şahsa dünyanın rastgele bir yerinden Bitcoin transferi gerçekleştirilebilir. Bilhassa Bitcoin kullanılarak paranın hem yurt içinde hem de yurt dışında taşınması engellemelere maruz kalmaksızın mümkündür. O denli ki milyarlarca TL’ye karşılık gelen Bitcoin soğuk cüzdanlarda saklanarak seyahati boyunca bireyle taşınabilir. Yeniden makro ödemelerde Bitcoin uygun transfer fiyatlarıyla kullanılabilir. Cüzdan kullanımından (tercihinden) kaynaklı güvenlik açıkları dışında Bitcoin Blockchain’inin inançlı bir ödeme sistemi sunduğu söylenebilir. Öbür yandan Bitcoin’in şeffaf ve muhakkak bir para siyaseti, kullanıcılarına Bitcoin’in bedel saklama fonksiyonu bakımından bir teminat sunar. Bu sistemde bedel transferi yapan bireylerin kimliği takma isimler (açık anahtar/adres) kullanılarak gizlenir.
Teoride tüm bunlar insanların Bitcoin’e ilgi duymasını sağlayabilir. Lakin günümüzde birden fazla insanın bu özellikleri dikkate almaksızın Bitcoin’in pahasındaki artışa bakarak Bitcoin’e yatırım yaptıklarını söylemek gerekir. Bitcoin şu an için kuruluş evresindeki bir MasterCard vb kuruluş olarak düşünülebilir. Mevcut durum MasterCard’ın şimdi tam manasıyla faaliyete başlamamasına karşın paylarını satmasına misal. Şayet Bitcoin de MasterCard üzere dünya genelinde ödemelerde kabul gören bir elektronik sistem olursa Bitcoin balondur söylemi boşa düşmüş olur. O payları yani Bitcoinleri elinde tutanlar çok kıymetli bir değişim aracına sahip olacaklardır. Bu bir ihtilal işi ve bu nedenle beşerler bir mürit üzere Bitcoin’i savunur. Burada Bitcoin’in gerisindeki şahısların gizli kalması ve Bitcoin’in tüm insanların kullanımına ve idaresine bırakılması bu savunuculuk bakımından değerlidir. Hakikaten 50 yaş üzeri Fenerbahçe Spor Kulübü taraftarları genelde öbür ekip taraftarlarına nazaran daha fanatiktir. Zira büyük kulüpler ortasında Fenerbahçe Spor Kulübü daha iştirakçi bir üyelik benimser. Üye olan şahıslar kulübü daha çok sahiplenir ve âdeta kulübü kendilerinden bir modül üzere görürler. O denli ki Fenerbahçe Spor Kulubü üyesi bir toplantıda kulüp liderine “Teknik yöneticimize söyler misiniz? Mert Hakan’ı santraforda, Sosa’yı da stoperde oynatsın” diyebilmektedir. Bunu kulüp liderine diyebilecek imkâna sahip olan biri elbette bu kulübü hayatının merkezine koyar. Yeniden çalışan sayısı az fakat şirket pahası yüksek olan milletlerarası şirketlerde de çalışanlarına şirketten bir hisse verilir. Bu sayede bu bireylerin çalışma azmi ve şirkete olan bağlılıkları artar. İşte Bitcoin’de de bilhassa muhakkak etraflarda misal bir durumla karşılaşılır.
Bir de madalyonun öteki yüzü var. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın çıkarmış olduğu “Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmamasına Dair Yönetmelik”te kripto paraların/varlıkların (para olarak kullanılmasından da ziyade) değişim aracı olarak kullanılması yasaklanmıştır. Bunu şöyle anlatayım: Hukukumuzda yasaklanmamış olan rastgele bir obje ile rastgele bir objenin değiştirilmesi mümkündür. Buna ait kontrat de 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu m. 282 uyarınca mal değişim kontratıdır. Yani portakalla eriğin takası hukuken caizdir. Lakin Yönetmelik kripto varlıklar karşılığında bir şeyin elde edilemeyeceğini düzenleyerek bunların ticari ve gündelik hayata getirilmesini istememektedir. Bu karar Bitcoin üzere ödeme sistemi sunan bir yapıyı ve parayı fonksiyonsuz kılmaktadır. Öbür ülkelerde de bu tarafta bir tutum takınılırsa Bitcoin, artık kıymetini kıymetli ölçüde yitirmiş bir dijital bilgi hâline dönüşecektir. Öteki bir deyişle Merkez Bankası’nın Yönetmelikte belirttiği “kripto varlık” olacaktır. Bu ihtimalde Bitcoin’in zati değişim aracı değil altın üzere paha saklama aracı olduğu argümanı da anlamsızdır. Çünkü temel fonksiyonunu yitiren dijital varlık, bedel saklama aracı olarak tercih edilmeyecektir.
Öte yandan pandemi sonrası Bitcoin ve başka kripto para kıymetlerindeki rekor artışlara da değinmek gerekir. Bu artışların kripto paraların kendinden fazla öbür etmenlerden kaynaklandığı aşikârdır. Bu etmenlere örnek olarak pandemiyle birlikte gelişmiş ülkelerin izlediği para siyaseti (özellikle para bolluğu), insanların bu devirde temel gereksinimleri dışında harcamadan çok yatırıma yönelmeleri ve toplumsal medyadaki kripto paralara ait etkileşim gösterilebilir. Hasebiyle yapay artışlar nedeniyle bedel balonlarının patlaması olasıdır.
Sonuç olarak Bitcoin küresel rezerv para ünitesine dönüşürse kıymetinin epeyce fazla olacağı tabir edilebilir. Lakin mevcut kullanımda Bitcoin ve birden fazla kripto para sunduklarından çok fazla kıymete sahiptir. Bu da propagandayla ve bunun sonucunda oluşan kar topunun çığa dönüşümüyle ve nihayetinde oluşturulan beklentiyle meydana gelir. Bitcoin ve gibisi kripto paraların, kural olarak, içsel kıymetinin olmadığı alıcı buldukları ölçüde kıymetli olduklarını da tekrardan vurgulamak gerekir. Olağan bu durum, tüm varlıklar için geçerlidir. Lakin bunların çeşitli faktörler (Yasaklamalar, dijital ülke paraları ya da farklı kripto para projeleri vs.) nedeniyle fonksiyonunu yitirmesi ya da büyük ölçüde kullanımının azalması ve münasebetiyle bedellerinin sıfıra hakikat gitmesi hayli muhtemeldir.
M. Fatih Cengil
Çukurova Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Ticaret Hukuku Anabilim Kolu
