Gazi Mustafa Kemal Atatürk Nutuk’ta, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durumu ve periyodun kaidelerini anlattıktan sonra, “Beyler, bu durum karşısında bir tek karar vardı. O da ulusal egemenliğe dayalı bağılsız-koşulsuz bağımsız bir Türk devleti kurmak. İşte, daha İstanbul’dan çıkmadan evvel düşündüğümüz ve Samsun’da Anadolu topraklarına ayak basar basmaz uygulamaya başladığımız karar, bu karar olmuştur” diye anlatıyor Samsun’a çıkışını.
Mondros Mütarekesi imzalanmış, savaşta geçit verilmeyen düşman gemileri Çanakkale Boğazı’ndan geçerek İstanbul’a demirlemiş, İzmir işgal edilmiştir. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 16 Mayıs’ta, Ulusal Çaba için “Bandırma Vapuru” ile yola çıkar.
Fırtınalı bir pazartesi günü Samsun kıyısına demir atan, bilinen ismiyle Bandırma Gemisi’ndeki Mustafa Kemal ve arkadaşlarını, birinci olarak Havuzlu İsmail’in kullandığı sandalla Kurmay Binbaşı Mahmut Ekrem Beyefendi karşılar. Mustafa Kemal ve arkadaşları, Samsun’a birinci adımlarını Reji İskelesi’nden atar. Güvertede bulunan Mustafa Kemal’in yanına giden Mahmut Ekrem Beyefendi selam verir ve ”Hoş geldiniz Paşam” diyerek Mustafa Kemal’i Samsun’da birinci karşılayan kişi olur. Kurtuluş gayretini başlatacak Mustafa Kemal’i karaya ise Karakaş Mustafa lakaplı kayıkçı çıkarır.
“Dokuzuncu Ordu Kıtaları Müfettişi ve Padişahın Fahri Yaveri Mirliva Mustafa Kemal Paşa” unvanı ile Mustafa Kemal, “Saat 08.00’de Samsun’a ulaşarak misyonuna başladığına” dair İstanbul’a telgraf gönderir.
Atatürk’ün Samsun’a gelişi, İngilizler tarafından tedirginlik yaratırken, halk tarafından şimdi kıymeti anlaşılamamıştır. 5 yıl sonra, 20 Eylül 1924’te büyük coşkuyla karşılanacak olan Mustafa Kemal’in Samsun’a birinci gelişi ise o günkü gazetelerde gereğince yer bulmaz.
Atatürk Samsun’da 6 gün kalır, 25 Mayıs’ta Havza’ya geçer. İngilizleri şüphelendirmemek için Atatürk, artan böbrek sancılarını ve Havza’nın kaplıcalarının kendisine âlâ geleceğini belirterek kentten ayrılır.
“YÜRÜYELİM ARKADAŞLAR”
Atatürk ve arkadaşları, eski bir araçla Havza’ya gerçek yola çıkar. Yollar bozuktur ve araç birkaç defa arızalanır.
Araçtan inen Atatürk ve arkadaşları, tabiatın hoşluğuna kendilerini kaptırarak bir müddet “Dağ başını duman almış, gümüş dere durmaz akar, güneş ufuktan artık doğar, yürüyelim arkadaşlar” marşını söyleyerek yol alır. Böylelikle birinci marş Havza’nın Bekdiğin mevkisinde okunmuş olur.
Mustafa Kemal Atatürk, Havza’da Mesudiye Oteli’nde, beraberindekiler ise Ali Osman Ağa’nın konağında ağırlanır. Havza, Ulusal Uğraş’ta “ilklerin” yeri olacaktır. Atatürk, Havza’da Ulusal Çaba’yı örgütlemek için uygun ortamı bulur.
Birinci Müdafa-i Hukuk Cemiyeti, Havza’da kurulur. Teşkilat birinci toplantısını “Taş Mektep” şimdiki Merkez İlköğretim Okulunda yapar. Birinci miting Havza’da yapılır. Mustafa Kemal Paşa’nın talimatıyla gerçekleştirilen mitingde, İzmir’in işgali protesto edilir.
Birinci genelge yeniden Havza’da yayımlanır, 28 Mayıs’ta yayımlanan Havza Genelgesi, tüm valilik, kolordu komutanlık ve bağımsız mutasarrıflıklara gönderilir. Havza Genelgesi, Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a çıktıktan sonra birinci resmi reaksiyonu olması münasebetiyle tarihte büyük bir değere sahiptir. Atatürk, bu genelgeyle halkın işgallere reaksiyon göstererek ulusal şuurun uyandırılmasını amaçlamıştır.
MİRLİVA MUSTAFA KEMAL’DEN, SİVİL MUSTAFA KEMAL’E
Bir sonraki durağı Amasya olacak Mustafa Kemal, 18 gün boyunca Havza’da Ulusal Çaba için kıymetli adımlar atar.
Havza’daki hareketlilikten haberdar olan İngilizlerin yaptığı baskı ile Atatürk, Dokuzuncu Ordu Müfettişliği vazifesinden alınır. Birinci adımları teker teker atarak yoluna devam eden Atatürk, Havzalılara sivil olarak veda eder.
Mustafa Kemal daha sonra Amasya, Erzurum ve Sivas’ta yapılan kongrelerde yayınlanan genelgelerle Ulusal Uğraş’ın formunu belirler ve amacını koyar.
O gaye “bağılsız-koşulsuz bağımsız bir Türk devleti kurmak”tır.
19 MAYIS: DOĞUM GÜNÜ
Atatürk’ün doğum tarihi “19 Mayıs 1881” olarak resmi olarak belirtilirken, Atatürk’ün “Doğum yerim” dediği Samsun’un kendisi için farklı bir ehemmiyeti vardır.
Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkışı ve Kurtuluş Çabası’nı başlatışı Cumhuriyet’in ilanından sonra 1938 tarihine kadar ”Gazi Günü” ismiyle Samsun’da lokal olarak kutlanır. Daha sonra ise Atatürk’ün Ulusal Uğraş’ı başlatmak üzere 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak basması 20 Haziran 1938’de çıkarılan bir kanunla ulusal bayram olarak kabul edilir.
